Saddi Iskandariy

Saddi Iskandariy Iskandar Devori Nuriddin Uktamov

“Xamsa”: “Saddi Iskandariy” dostoni

Ensiklopediyadan olingan quyida ma’lumot bilan tanishib chiqing. Zulqarnayn (arab. “ikki shoxli”) – musulmonlar orasida tarqalgan qadimiy rivoyatlarga ko‘ra, dunyoning Chin(Xitoy)ga qadar yerlarini zabt etib, u yerda yaʼjuj va maʼjuj yoʻliga ulkan to‘siq qurgan podshoh. Ayni vaqtda ham Sharq, ham Gʻarb hukmdori ekani yoki tojining ikki cheti shoxsimon boʻlganidan shunday atalgan, deb taxmin qilinadi. Qurʼoni karimda Zulqarnaynning yer yuzida haqni qaror toptirish uchun qilgan saʼy-harakatlari bayon etilgan (18:83–102). Ba’zi islom tadqiqotchilari Qur’oni Karimda zikr qilingan Zulqarnaynni Makedoniyalik Aleksandrning o‘zi deb va ba’zilari Ibrohim alayhissalomdan ilgari ya shab oʻtgan butunlay boshqa bir shaxs deb talqin etishadi.

“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”dan

Dostonning qisqacha mazmuni

  Dostonning asosiy qismi voqealari iskandarning tug‘ilishidan boshlanadi. Rum mamlakatining shohi faylaqus tangridan farzand so‘raydi. Bir kuni ovdan qaytar ekan, shaharga kiraverishdagi vayronada yangi tug‘ilgan chaqaloq va o‘lik onani uchratadi. Shoh onani dafn ettirib, chaqaloqni o‘ziga farzand qilib oladi va unga iskandar deb nom beradi. Shoh iskandarning ta’lim-tarbiyasiga katta e’tibor qaratadi va arastuning otasi naqumojisni unga ustod qilib tayinlaydi. Iskandar toj-taxt va boylikka emas, balki ilm-fan va oliyjanob fazilatlarga muhabbat ruhida ulg‘ayadi.

   Faylaqus vafot etgach, valiahd sifatida taxtni iskandar egallashi kerak edi, lekin u taxtga chiqishga oshiqmaydi. Xalq uning shoh bo‘lishini qattiq talab qilib turib olgandan keyingina arastu unga toj kiydiradi. Iskandar xalq oldiga shart qo‘yib, kimning arz-dodi bo‘lsa, shohni o‘zi bilan teng ko‘rib, ahvolini aytishini so‘raydi.

Iskandar taxtga o‘tirgach, adolat bilan mamlakatni boshqara boshlaydi. Xalqni ikki yillik xirojdan ozod etadi, adolat mezoni asosida ko‘plab mamlakatlarni egallaydi, hukmdorlar unga xiroj to‘lashga rozi bo‘lishadi. Eron shohi Doro esa bunga rozi bo‘lmaydi va xiroj mojarosi bu ikki shoh o‘rtasida ixtilofning paydo bo‘lishiga olib keladi. Urush boshlanadi.  Doroning noiblari xiyonat qiladilar va Doro yarador holda Iskandar qo‘liga asir tushadi. O‘limi oldidan xiyonatkorlarni jazolash, uning qarindosh urug‘lariga ozor bermaslik va qizi Ravshanakka uylanishni Iskandarga  vasiyat qiladi. Iskandar Doroning barcha vasiyatlarini ortig‘i bilan ado  etadi, Doroni izzat-ikrom bilan dafn qiladi. Iskandar Eronni egallagach, jahonni fath etishga kirishadi.

  Doro о‘rnini egallagan jahon podshosi sifatida ko‘plab o‘lka podsholariga xat yozib, mamlakatda adolat va osoyishtalik o‘rnatmoqchi ekanini va shunga mos holda o‘z ixtiyorlari bilan unga taslim bo‘lishlarini so‘raydi. Aksariyat podsholar unga bo‘yin egib keladilar. Faqat Kashmir, Hind va Chin xoqonlarigina unga bo‘ysunishni istamaydi.

  Iskandar ustozi Arastu maslahati bilan jahongirlik yurishlarini boshlaydi. Dastlab Balx, Moxon, Marv, Zobul, Isfahon shaharlarini oldingidan ham obod va ma’mur etib, Xurosonda Hirot, Movarounnahrda esa Samarqand shaharlarini bunyod etadi. Soʻng Kashmirga Malluga qarshi qo‘shin tortadi.

Iskandar sehrgarlari bilan mashhur bo‘lgan Kashmir shahrini tilsimlangan holda topib, tilsimni hikmat ahli yordamida juda osonlik bilan yechadi. Mallu bu ahvolni ko‘rib, mamlakatni tashlab qochadi. Iskandar Kashmir ahliga omonlik berib, bir muddat bu yerda yashaydi. Mallu ibn Mabok mag‘lub va yarador holda Iskandar oldiga taslim bo‘lib keladi hamda undan kechirim so‘raydi. Iskandar uning uzrini qabul qiladi. Ko‘p o‘tmay, Mallu vafot etadi. Iskandar uning vasiyatiga binoan qizi Mehrnozga uylanadi, o‘g‘li Feruzni Kashmirga podsho qiladi. Tez orada Hind va Chin xoqonlari ham Iskandarning sha’n-u shavkatiga tan berib, unga jangsiz taslim bo‘ladilar. Iskandar Mag‘rib diyorini fath etib, o‘z vatani – Rum tomonga ot surganda, yo‘lda Qirvon diyori ahli unga ya’juj va ma’juj zulmidan panoh istab murojaat qiladilar. Iskandar bu yerda olti oy davomida ikki tog‘ orasida mashhur Saddi Iskandariyni bunyod etib, ya’juj va ma’juj balosini daf qiladi

   Iskandar yer yuzini egallagach, dengiz sirlarini ham bilish uchun uzoq safarga chiqadi. Shishadan sandiq yasab, ummon tubiga tushadi va ko‘plab ajoyibotlarni ko‘radi. Ammo safardan qaytishda xastalanadi va tutingan onasi Bonuga o‘g‘illikni o‘rniga qo‘ya olmaganidan uzr so‘rab, maktub yozadi. Mazkur maktub butun dunyoni zabt etsa-da, oxir-oqibat u dunyoga hech bir narsasiz, ochiq qo‘l bilan ketayotgan, bu olamga shoh bo‘lgandan ko‘ra onadek buyuk zotga qullik qilish sharafi yuksakroq ekanini anglagan ulug‘ jahongirning iqrornomasi edi. Yetti faylasuf hakim – Afl otun, Suqrot, Balinos, Buqrot, Hurmus, Farfi nyus va Arastu Iskandarning onasiga ta’ziya bildirgani keladilar.

Shuhrat Sirojiddinov, Dilnavoz Yusupova va Olimjon Davlatovning “Navoiyshunoslik” darsligidan