Adolatli foydalanish

For fair use of copyrighted works on Wikipedia, see Wikipedia:Non-free content.

 

Adolatli foydalanish Qo'shma Shtatlar qonunchiligidagi doktrin bo'lib, mualliflik huquqi bilan himoyalangan materiallardan avval mualliflik huquqi egasidan ruxsat olmasdan foydalanishga ruxsat beradi. Adolatli foydalanish - mualliflik huquqi egalarining manfaatlarini ijodiy asarlarni kengroq tarqatish va ulardan foydalanishdagi jamoat manfaatlari bilan muvozanatlash uchun mo‘ljallangan mualliflik huquqini cheklashdan biri bo‘lib, mualliflik huquqining buzilishiga qarshi da’volarni himoya qilish uchun ruxsat berish, aks holda huquqbuzarlik deb hisoblanishi mumkin bo‘lgan cheklangan foydalanishdir. Britaniya huquqiy tarixiga ega bo'lgan aksariyat mamlakatlarda mavjud bo'lgan "halol muomala" huquqlaridan farqli o'laroq, adolatli foydalanish huquqi umumiy istisno bo'lib, u barcha turdagi ishlardan foydalanishning barcha turlariga taalluqlidir va maqsadni tekshiradigan moslashuvchan proportsionallik testini yoqadi.

"Adolatli foydalanish" ta'limoti 18-19-asrlarda mualliflik huquqi to'g'risidagi qonunning haddan tashqari qat'iy qo'llanilishining oldini olish va "[mualliflik huquqi] qonuni rivojlantirish uchun yaratilgan ijodkorlikni bo'g'ish" usuli sifatida umumiy huquqda paydo bo'lgan. Dastlab umumiy huquq doktrinasi bo'lsa-da, AQSh Kongressi 1976 yildagi Mualliflik huquqi to'g'risidagi qonunni qabul qilgandan so'ng u qonuniy qonunchilikda mustahkamlangan. AQSh Oliy sudi 1980-yillardan beri adolatli foydalanish doktrinasiga aniqlik kirituvchi va tasdiqlovchi bir qancha muhim qarorlar chiqardi, eng so'nggida 2021 yilgi Google LLC v. Oracle America, Inc.

Tarix

1710 yilgi Ann statuti, Buyuk Britaniya parlamentining akti, Stationers' Company tomonidan amalga oshiriladigan shaxsiy buyurtma tizimini almashtirish uchun mualliflik huquqi to'g'risidagi qonunni yaratdi. Anna nizomi mualliflik huquqi bilan himoyalangan materiallardan qonuniy ruxsatsiz foydalanishni nazarda tutmagan. Gyles Wilcoxga qarshi ishida Kanserlar sudi muayyan sharoitlarda mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlarni ruxsatsiz qisqartirishga ruxsat beruvchi “adolatli qisqartirish” doktrinasini o‘rnatdi. Vaqt o'tishi bilan bu ta'limot adolatli foydalanish va adolatli muomalaning zamonaviy tushunchalariga aylandi. Adolatli foydalanish 1976 yildagi Mualliflik huquqi to'g'risidagi qonunga kiritilgunga qadar AQShda umumiy huquq doktrinasi edi, 17 USC §107. Adolat — ijtimoiy-falsafiy, ahloqiy va huquqiy tushuncha. Kishilar ijtimoiysiyosiy ongida katta rol oʻynaydi. Muayyan ijtimoiy guruhlar va ayrim shaxslarning tushunchalarini oʻzida aks ettiradi. Siyosiy xatti-harakatlar, huquq va burch meʼyorlari, axloqiy munosabatlar, mehnat va taqdirlanish, jinoyat va jazo, xizmat va uni tan olish, qadr-qimmatni eʼ-tirof qilish va hokazoga mazkur tushun-cha orqali baho beriladi. Adolat tushun-chasi muayyan tarixiy shart-sharoit va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi. Adolatning ijtimoiy-fal-safiy jihati jamiyat aʼzolarining xilma-xil munosabatlaridagi oʻzaro tengligini nazarda tutadi. Ahloqiy jihati insonlararo muomalada bir xil munosabatda boʻlishni, bir-birining izzat-nafsiga tegmaslikni, axloq-odob qoidalariga amal qilishni bildiradi. Adolatning huquqiy tomoni qonunlarga rioya etishni, siyosiy tomoni esa davlatni adolat qoidalari asosida boshqarishni, fuqarolar gʻamini yeyishni anglatadi. Rivojlangan jamiyatda adolat kishilarning demokratik qonunlar asosida ish yuriti-shini taqozo etadi, unda har bir odam oʻz mehnati, tadbirkorligi, aql-zakovati tu-fayli topgan mol-mulki hisobiga yashaydi. Davlat oʻz faoliyatida fuqarolar tomonidan adolat qoidalari va qonunlarga amal qilinishini nazorat etadi, jamiyat aʼzolarining mol-mulki daxlsizligi va qonun oldida tengligini taʼminlaydi.