Vikipediya

Ali va Nino

„Ali va Nino“ romani 1918–1920-yillardagi Bokudagi musulmon ozarbayjon yigiti va nasroniy gruzin qizi oʻrtasidagi ishqiy munosabatlar haqida. U „Sharq“ jamiyati ustidan „Yevropa“ hukmronligi yaratgan dilemmalarni oʻrganadi va Sovet hokimiyati davridan oldingi Ozarbayjon Demokratik Respublikasi davrida poytaxt Bokuning portretini taqdim etadi. U Qurbon Said tahallusi ostida chop etilgan. Roman 30 dan ortiq tilda[1] 100 dan ortiq nashri yoki qayta nashri bilan nashr etilgan[1]. Kitob birinchi marta E. P. Tal Verlag tomonidan 1937-yilda Vena shahrida nemis tilida nashr etilgan. Asar 1970-yilda qayta kashf etilgan, global tirajdagi, keng tarqalgan adabiy durdona sifatida Ozarbayjonning milliy romani hisoblanadi.

„Ali und Nino“, nemis tilidagi birinchi nashr, Vena, 1937-yil

Ali va Ninoning muallifligiga katta qiziqish bor edi. „Qurbon Said“ taxallusi ortidagi shaxs kimligi baʼzi tortishuvlarga sabab boʻldi. Lev Nussimbaum, aka-uka Essad Bey, muallif sifatida 1944-yilda paydo boʻlgan. Tom Reissning 2005-yildagi xalqaro bestselleri "Sharqshunos: Gʻalati va xavfli hayot sirini yechish" asarida Reiss bu roman Nussimbaumning ishi ekanligini, Nussimbaumning 1938–1942-yillardagi yozishmalari va yozuvlari bilan bogʻliq daʼvoni davom ettirayotganini isbotlaydi[2]. Yusif Vazir Chamanzaminlining mualliflik daʼvosi 1971-yilda paydo boʻlgan. Chamanzaminli uchun argument Ozarbayjon xalqaro jurnalining 2011-yildagi „Ali va Nino: Adabiyot ishi“ nomli maxsus sonida taqdim etilgan. Unda Betti Bler Nussimbaum shunchaki qoʻlyozmani bezab turganini taʼkidlagan, uning fikricha, Chamanzaminli „asosiy muallif“ boʻlishi kerak. Chamanzaminlining oʻgʻillari va ularning tarafdorlari tomonidan bir necha yillar davomida ilgari surilgan pozitsiya. Romanning mualliflik huquqi egasi Lila Erenfelsning taʼkidlashicha, uning xolasi baronessa Elfrid Erenfels fon Bodmershof kitob muallifi boʻlgan, chunki kitobning nashriyot shartnomasi va keyingi katalogdagi yozuvlari uning Qurbon Said ekanligini koʻrsatgan boʻlsa-da, buni uning muallifligining isboti sifatida qoʻllab-quvvatlaganlar kam.

Syujeti

tahrir
 
Bokudagi madaniyatlararo oila: gruziyalik Aleksandra, uning ozarbayjonlik eri Alipasha Aliyev va ularning qizi Tamara (1900-yillar boshi)[3].
 
Ali va Ninoning birinchi sahnasi boʻlgan Baku Realni maktabi hozirda Iqtisodiyot universitetida joylashgan.

Bu 1910-yillarning boshi, Ozarbayjon Rossiya nazorati ostida. Ali Xon Shirvonshir va Nino Kipiani maktabda birga oʻqishadi. Ular koʻp yillar davomida bir-birlarini sevishgan. Ali taniqli ozarbayjon oilasiga mansub (nasabi fors) va musulmon. Yevropada taʼlim olganiga qaramay, osiyolik ekanini chuqur his qiladi. Qiz esa, taniqli gruzin oilasiga mansub va Rossiya hukumati unga „malika“ unvonidan foydalanishga ruxsat bergan. U nasroniy qiz.

1914-yilda urush boshlanadi. Alining baʼzi musulmon doʻstlari rus armiyasiga qoʻshilishdi. Lekin u buni nasroniylar urushi deb hisoblaydi. Keyin Usmonli imperiyasi (Turkiya) Rossiya qarshiga urush eʼlon qiladi. Usmonlilar musulmon, ammo sunniylar, ozarbayjonlar esa shialardir. Bu biroz noaniqlik va kalajak haqida xavotirlarni tugʻdiradi.

Alining otasi unga Nino bilan turmush qurishiga ruxsat beradi. Ninoning otasi esa, biroz oʻylanib qoladi va ularga bir yildan soʻng turmush qurishni maslahat beradi. Tabiiyki, bundan Aliyning biroz jahli chiqadi. Keyinchalik vaziyatga Alining doʻsti (xristian) arman Melek Nacharyan aralashadi. U Ninoning ota-onasiga bu nikoh foydali boʻlishi haqida uqtirishini aytadi. Ammo, kutilmaganda, Nacharyan Ninoni oʻgʻirlab ketadi. Buni Alining yaqinlaridan biri koʻrib qoladi va unga xabar beradi. Ali esa otda ularning ortidan quvlashga tushadi. Asfaltlanmagan yoʻlda Ali Nacharyanning mashinasini quvib oʻtadi va uni pichoqlab oʻldiradi.

Nacharyan oilasining qasosidan qutulish uchun Ali Dogʻistondagi togʻli qishloqlardan birida yashirinadi. Bir muncha vaqt oʻtgach, Nino ham uning yoniga keladi. Ular turmush quradi. Qashshoqlikda, ammo, baxtiyor hayot kechirishadi. Oradan biroz vaqt oʻtgach Bakudan podshoh taxdan agʻdarilgani, hukumatda oʻzgarishlar boʻlgani va Nacharyanlar oilasi koʻchib ketgani haqida xabar keladi. Ali va Nino Bokuga qaytadi.

Boku oʻlja qidirayotgan tartibsiz rus qoʻshini tomonidan oʻrab olingach, Ali himoyachilarga qoʻshiladi. Nino boshpana olishdan bosh tortadi va front ortida hamshiralarga yordam beradi. Ammo ular Alining otasi bilan Eronga qochishga majbur boʻlishadi. Ali va Nino Tehronda juda qulay sharoitda qolishadi. Lekin Nino nasroniy boʻlgani sabab, Erondagi odatlarga koʻnikolmaydi va bundan chuqur norozi boʻladi. Ali Muharram bayramida paradga qoʻshiladi va Ninoni qattiq qaygʻuga solib uyiga qonga belangan holda keladi.

Urushda turklar Rossiyaga qarshi gʻalaba qozona boshlaydilar. Ozarbayjon Demokratik Respublikasi eʼlon qilindi va turklar Bokuni egallab oldilar. Ali va Nino Bakuga qaytib kelishadi. Ali Shirvonshir uyini taʼmirlash bilan shugʻullanadi. Ammo turklar sulh tuzishga va chekinishga majbur boʻladilar va ularning oʻrnini ingliz kuchlari egallaydi. Ali va Nino ingliz tilida gaplasha olganligi uchun hukumat tadbirlarida mezbonlik qilishadi. Oʻzining yashirin tashabbusi bilan Nino ularni Parijdagi elchixonaga joylashtirishni tashkil qiladi. Lekin Ali Bokuni tark etishni istamaydi. Nino unga boʻysunadi va kechirim soʻraydi.

Nino qiz farzand dunyoga keltiradi.

Urush tugaydi va Britaniya qoʻshinlari olib chiqiladi. Ammo, ruslar yana bosim oʻtka boshlaydi.

Ali va Nino farzandi bilan Ozarbayjonning Ganja shahri yaqinidagi yerlariga boradilar. Ular yangiliklar va voqealardan oʻzlarini uzib, juda xursand boʻlishadi. Ammo bu baxtli kunlar uzoqqa choʻzilmaydi. Ruslar Bokuni egallab olishgani va Ganja katta kuch bilan hujumga uchrayotgani haqida xabar keladi. Nino qizi bilan oʻz vataniga qochib ketadi. Biroq Ali ketishdan bosh tortadi. U shaharni himoya qilishda halok boʻldi. (1920-yilda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi quladi va mamlakat Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi.)

Alida asar qarama-qarshi eʼtiqod va amallar dunyosida haqiqat va birlikni izlashdir (Islom va Nasroniylik, sharq va gʻarb, keksalar va yoshlar).

Ali va Nino bilan bogʻliq sanʼat, teatr va kino

tahrir

1998-yilda Amsterdamda joylashgan Egmond Film & Television xodimi Hans de Weers ingliz tilida suratga olinadigan „Ali va Nino“ filmi uchun amerikalik hamkorlar izlaydi. Ushbu film ssenarysi Akademiya mukofoti sovrindori ozarbayjonlik ssenariynavis Rustam Ibragimbekov tomonidan yozilgan. De Weers „Gollandiya va Ozarbayjondan 8 million dollarlik byudjetning 30 foizini birlashtirgani“ haqida xabar qilingan[4].

2004-yilda Gollandiyaning Zeppers Film & TV kinokompaniyasi NPS bilan hamkorlikda Gollandiyalik rejissor Jos de Putterning „Alias Kurban Said“ nomli 90 daqiqalik hujjatli filmini chiqardi. Filmda roman muallifligi borasidagi kelishmovchiliklar koʻrsatilgan[5]. Varete uni „Ajoyib tarixiy voqea. Unda parchalanib ketgan fotosuratlar, sargʻaygan hujjatlar va 35 mm plyonkaning unutilgan gʻaltaklari ajoyib taʼsirchan kuchga ega“ deb ta6riflaydi[6]. Filmda Avraam Nussimbaum 1913-yilda Nobel firmasiga sotilgan neft quduqlari egasi boʻlgani haqidagi hujjatli dalillar koʻrsatilgan. Film Tribeka kinofestivalining, Rotterdam xalqaro kinofestivalining va 2005-yilgi Niderlandiya kinofestivalining rasmiy tanlovi edi. Uning musiqasi Niderlandiya kinofestivalida eng yaxshi musiqa uchun sovrinni qoʻlga kiritdi[7].

„Ali va Nino“ 2007-yilda Boku shahar teatrida spektakl sifatida ishlangan. 2007-yilda uni sahnalashtirgan Ozarbayjon teatr jamoasi 2012-yilda Moskvada boʻlib oʻtgan xalqaro teatr festivalida ham spektaklni namoyish qilgan[8].

2010-yil fevral oyida Ozarbayjon axborot agentligi gruziyalik kinorejissor Giorgiy Toradze „Ali va Nino“ning „ijodi“ haqida „hujjatli film“ suratga olishni rejalashtirayotgani haqida xabar beradi. Xabarda aytilishicha, loyiha „kino produseri Giorgi Sturua tomonidan Ozarbayjon Madaniyat va turizm vazirligiga taqdim etilgan“[9].

Gruziyalik haykaltarosh Tamara Kvesitadze tomonidan 2007-yilda yaratilgan „Erkak va ayol“ deb nomlangan haykalning yaratilishida „Ali va Nino“ ilhom manbai boʻlgan. (2007-yilgi Venetsiya biennalesida yaxshi qabul qilingani aytilgan harakatlanuvchi metall haykal 2010-yilda Gruziyaning Batumi shahrida oʻrnatilgan.) Haykaltaroshning veb-saytiga qarang[10], unda haykal hali ham „Erkak va ayol“[11][12] deb nomlangan.

2013-yildan boshlab, roman britaniyalik ssenariynavis va dramaturg Kristofer Xemptonning filmiga moslashtirilishi rejalashtirilgan[13]. Asif Kapadia rejissor etib tayinlangan va filmni ishlab chiqarish 2014-yilda boshlanishi rejalashtirilgan[14] Film produseri Haydar Aliyev fondi vitse-prezidenti Leyla Aliyeva.

Mualliflik bahsi

tahrir

Oʻnlab yillar davomida Qurbon Saidning shaxsi haqida bahs-munozaralar mavjud edi. Bu taxallusi ushbu roman muallifining kimligini yashirish uchun ishlatilgan.

Hech kim „Ali va Nino“ning mavjud qoʻlyozmasini topmagan yoki aniqlamagan. Noshir Lyusi Talning taʼkidlashicha, fashistlar Vena shahriga kirganlarida barcha qogʻozlar ataylab yoʻq qilingan. Bunday topilmaga eng yaqin odam Mirey Erenfels-Abeil boʻlib, u 2004-yilda suratga olingan „Qurbon Said taxallusi“ filmida Qurbon Said nomi bilan nashr etilgan boshqa romani "Oltin shoxli qiz" qoʻlyozmasining yarmiga ega ekanligini daʼvo qiladi. Filmning oʻzida esa u qoʻlyozmani uyidan topa olmadi va aslida uni oʻn yoki yigirma yil davomida koʻrmagan boʻlishi mumkinligini aytdi[15].

Lev Nussimbaumning mualliflik ishi

tahrir

Lev Nussimbaumning roman muallifi ekanligi haqidagi daʼvo 1944-yilda romanning italyancha tarjimasi paydo boʻlgach, muallifni „Muhammad Esad Bey“ deb koʻrsatishi bilan tarqala boshladi[16]. Tom Reiss buni Nussimbaum muallifligining „oʻlimdan keyingi birinchi restavratsiyasi“ deb taʼkidlaydi. (Ushbu italyan nashri doktor Ahmad Giamil Vakka-Mazzara (né Bello Vakka) tomonidan chop etilgan boʻlib, u oʻzini Qurbon Said deb taʼkidlagan va Esad Beyning Lev Nussimbaum ismli yahudiy ekanligini inkor etgan[2]). Roman Jenia Graman tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan va 1970-yilda Random House nashriyotida nashr etilgan. Asar muqaddimasida muallifi Jon Ueyn Qurbon Said nomi ortida turgan shaxsni ismini aytmasdan, Nussimbaumning biografik atributlariga ega ekanligini taʼriflagan[17]. Nussimbaumning muallifi ekanligi haqidagi daʼvolar shundan keyin vaqti-vaqti bilan takrorlandi[18].

Ozarbayjonlik tarjimon Charkaz Qurbonov film oxiridagi suhbatdoshlar roʻyxatida „Cherkes Burbanly“ deb nomlangan. Cherkes Qurbonov[19] „Qurbon Said taxallusi“ filmida "Qurbon Said Muhammad Esad Beyning adabiy taxallusi. Statistik maʼlumotlar va mening tadqiqotlarim shuni koʻrsatdiki, Esad Bey va Qurbon Said yozgan romanlar aynan bir xil uslubda. Hech qanday farq yoʻq. Esad Beyning asarida siz Azarbaydshanni (yaʼni Ozarbayjonni) koʻrasiz, " deb takidlagan. Film oxiridagi suhbatdoshlar roʻyxatida Qurbon Said taxallusi „Zeydulla Achaev“ deb koʻrsatilgan yana bir ishtirokchi[19] "Ehtimol, bu shaxs koʻproq Zeydulla Ağayevdan nomi bilan mashhur boʻlgan, „Ali va Nino“ni ozariy tiliga tarjima qilgan. Muhokamada „Matn nemischa, lekin bu nemis tilining Azerbeidshan [yaʼni ozarbayjon] turi. Esad Beyning nemis tilini haqiqiy nemis hech qachon ishlatmaydi. Jumla tuzilishi uning nemis emasligini koʻrsatadi.“[20]

Yusif Vazir Chamanzaminlining mualliflik ishi

tahrir
 
Yusif Vazir Chamanzaminli (ozarcha Yusif Vazir Chamanzaminli), ozarbayjonlik yozuvchi, Betti Bler „Ali va Nino“ning „asosiy muallifi“ deb taʼkidlab, oʻzi bir qancha kundaliklar, esselar, qissalar va romanlar muallifi.

Ozarbayjonlik yozuvchi, xalq orasida Yusif Vazir Chamanzaminli nomi bilan mashhur boʻlgan Yusif Vazirning „Ali va Nino“ romanining haqiqiy muallifi ekanligi haqidagi daʼvo romanning 1971-yildagi turkiy nashrining soʻzboshisida boshlangan. Unda turk tarjimoni Semih Yazichiogʻlu asl noshir E. P. Talning marhum bevasi Lyusi Talga maktub yozgan edi. Unga koʻra, 1920-yillarda bir „kelishgan yigit“ kompaniya 1937-yilda nashr etilgan „koʻplab qoʻlyozmalarni qoldirgan“ (Lyusi Tal bu bayonotni yozganini soʻzsiz rad etdi va bu daʼvolarni „dahshatli daʼvolar“ deb atadi[21]).

Chamanzaminlining oʻgʻillari Oʻrxon va Fikret daʼvo qilishda davom etishdi. Ular buni „Ali va Nino“ning ozarbayjon tiliga tarjimasi 1990-yilda nashr etilgandan soʻng targʻib qila boshladilar. Bundan avval asarning ozarbayjon tiliga tarjimasi 1972-yilda qilingan. Ammo Mirza Xazar tomonidan ozarbayjon tilidagi toʻliq tarjimasi 1990-yilda „Ozarbayjon“ jurnalining uchta sonida ketma-ket nashr etilgan[22]. Ushbu nazariyadan soʻng, Chamanzaminli bir qator nashrlarda, xususan, Ozarbayjonda („Qurbon Said“ oʻrniga) muallif sifatida roʻyxatga olingan. Muallifi Chamanzaminli deb eʼlon qilingan.

2004-yilda Jos de Putter tomonidan suratga olingan „Qurbon Said taxallusi“ filmida Yusif Vazirov Chamanzaminlining marhum oʻgʻli Fikrat Vazirov Chamanzaminli muallifligi uchun dalil keltirgan. Uning taʼkidlashicha, Chamanzaminli Nina ismli qiz doʻsti bilan ishqiy munosabatda boʻlgan. Romanda „Nino“ga aylangan. U "Hamma oʻzini Qurbon Said deyishi mumkin, lekin Nikolay koʻchasida Nino bilan qanday tanishganini aytib bera olmaydi, " deydi. U otasining „Nino“ ismli juvonni uchratganini tasdiqladi: „U Nikolay koʻchasi boʻylab ketayotgan payt otasi institutdan keladi. Ular xuddi romandagi kabi shu yerda, bogʻda uchrashishdi. Yigit oʻn toʻqqizda, qiz esa oʻn yetti yoshda edi.“

Chamanzaminlining 1927-yilda nashr etilgan, koʻrinishidan avtobiografik qissasida 1920-yillarning oʻrtalarida (Chamanzaminli u yerda boʻlganida) Parijda ochlikdan azob chekayotgan yozuvchi boshqa birovning imzosi ostida maqolalar tayyorlab, uning atigi 25 foizini olgani haqida hikoya qiladi. Bler buni Chamanzaminli boshqalarning imzosi ostida paydo boʻlgan asarlar badiiy adabiyotda emas, balki haqiqatda boʻlganiga ishora sifatida taqdim etadi. Fikret Vezirovning aytishicha, Chamanzaminli „Ali va Nino“ kitobidagi bolsheviklarga qarshi qarashlar sabab taqibga uchramaslik uchun oʻzining shaxsini Qurbon Said nomi bilan yashirishga majbur boʻlgan. Agar Chamanzaminlida qoʻlyozma nusxasi boʻlsa, – deydi Vezirov, u 1937-yilda Chamanzaminlining yondirilishi haqida xabar berganlar orasida boʻlishi kerak. Vezirov oʻtgan asrning 30-yillaridagi maqolaga ishora qildi, uning mualliflari Vezirov tavsifida Nussimbaumning „Esad Bey“ nomini qoʻllaganidan norozi boʻlib, „uning tarixga hech qanday aloqasi boʻlmagan pornografiya yozgani va u shunchaki xalqlarni bir-biri bilam urushga qarshi qoʻzgʻatayotganiga eʼtiroz bildirdi“. Vezirov otasining Eron, Tbilisi, Kislovodsk va Dogʻistonga sayohat qilganini (hammasiga roman qahramonlari tashrif buyurgan) yana bir bogʻliqlik sifatida keltiradi[23].

Wendell Steavenson oʻzining 2002-yilda nashr etilgan "Stories I Stole: From Georgia " kitobida "Kichik Vazirov Lev Nussimbaumni bakuviy emas, firibgar, „charlatan“ deb atagan. U sarguzasht xarakteridagi oʻn ikki kitob yozgan. Ammo „Ali va Nino“ning bunga aloqasi yoʻq. Uning soʻzlariga koʻra, uning otasi „Ali va Nino“ni yozgan va u yerda yashagan amakivachchasi orqali Vena shahrida nashr etishga muvaffaq boʻlgan. Bir-biriga mos keladigan tafsilotlar, muallif haqidagi taxmin va tortishuvlar juda koʻp[24].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „12.3 Ali and Nino Covers - 37 Languages“. Azer.com. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 Reiss (2005)
  3. ↑ Ali and Nino: The Business of Literature, special issue of Azerbaijan International, 15, no. 2–4 (2011), Photo 5, p. 23.
  4. ↑ Sharon Swart, "Umbrella stand helps Euros foot market bill, " Variety, February 23 – March 1, 1998, p. A3.
  5. ↑ „Alias Kurban Saïd“. Zeppers.nl. 8-dekabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  6. ↑ Ronnie Scheib, „Alias Kurban Said“ [film review], Variety, June 28 – July 11, 2004.
  7. ↑ „Watch Alias Kurban Saïd, the Dutch Documentary by Jos de Putter“. Fandor. 2022-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-avgust.
  8. ↑ „Today.Az - 'Ali and Nino' play to join int'l festival“. Today.az. 24-sentabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  9. ↑ „News.Az - Georgian director hopes to make documentary on Ali and Nino novel“. News.az. 8-dekabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  10. ↑ „Man & Woman“. Tamara Kvesitadze. Qaraldi: 2020-yil 12-mart.
  11. ↑ „Arterritory.com - Baltic, Russian and Scandinavian Art Territory :: Georgia - Tamara Kvesitadze - News“. Arterritory.com - Baltic, Russian and Scandinavian Art Territory. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  12. ↑ „AZE.az - Последние новости Азербайджана, Кавказа, СНГ, мира“. Aze.az. 2012-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  13. ↑ Lodderhose, Diana. „Christopher Hampton to adapt 'Ali and Nino'“. Variety,com (9-yanvar 2012-yil). Qaraldi: 18-aprel 2014-yil.
  14. ↑ Brzeski, Patrick. „U.K. Director Asif Kapadia to Helm Ali and Nino“. hollywoodreporter.com (19-may 2013-yil). Qaraldi: 15-aprel 2014-yil.
  15. ↑ Mireille Ehrenfels-Abeille in Alias Kurban Said.
  16. ↑ Mohammed Essad Bey, Alì Khàn (Rome: Editoriale I. T.L. O., 1944)
  17. ↑ John Wain, introduction to Ali and Nino first published in the 1970 Random House edition and reprinted in the 1999 Overlook Press edition.
  18. ↑ Nussimbaum is named directly in the book review of Ali and Nino by Hasan Javadi in The Middle East Journal 47, no. 4 (Autumn 1993): 720–721.
  19. ↑ 19,0 19,1 „ALIAS KURBAN SAÏD“. BFI. 12-iyul 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-sentabr 2014-yil.
  20. ↑ Jos de Putter, director, Alias Kurban Said, Zeppers Film & TV, 2004.
  21. ↑ Betty Blair, „Frequently Asked Questions about the Authorship of Ali and Nino“, Azerbaijan International 15, no. 2–4, pp. 52–137, „Frequently Asked Question“ number 30 and 31 and endnotes 56–60, citing Semih Yazlcioghlu’s preface in Kurban Said, Ali ile Nino (Istanbul: Hurriyet, 1971), pp. 7–15 (specifically page 12) and correspondence made available by „Martin Skala, trustee of Lucy Tal’s Archives, Connecticut.“
  22. ↑ „Archived copy“. 2013-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 28-avgust.
  23. ↑ Alias Kurban Said.
  24. ↑ Wendell Steavenson, Stories I Stole from Georgia (New York: Grove Press, 2002), p. 165. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ali_va_Nino&oldid=5231300" dan olindi