Amir Temur bosqini

Dehli sultonligi qulash arafasida turgan bir paytda Temur Hindistonga bostirib kiradi.Temur 1336-yilda Samarqand yaqinida tug‘ilgan.U 33 yoshida Chag‘atoy turklarining boshlig‘i bo‘ldi.U Eron, Afgʻoniston va Mesopotamiyani bosib oldi va eng buyuk shaxs sifatida tanildi.Uning Hindistonga yurishi uchun bahona Dehli sultonlarining butparastlikka bagʻrikengligi edi,lekin asl maqsad talonchilik boʻlganga oʻxshaydi.Shubhasiz, u Hindistonni oʻzining ulkan imperiyasiga qoʻshib olish niyatida emas edi.Temur Hindistonga yetib kelguniga qadar uning qo‘shinining avangardlari Multanni egallab oldilar.Temur 1398-yil sentyabr oyida Hind daryosini kesib oʻtdi va Chenabni kesib oʻtgach, Multandan 70 milya uzoqlikdagi qadimiy shahar Talambadan katta oʻlpon yigʻdi.Temurning Dehliga qarshi yurishi paytida Dibalpur va Bhatnair qattiq azob chekdilar.Moʻg'ullar singari yoʻlidagi hamma narsani vayron qilgan Temur dekabr oyida Dehli yaqinida paydo boʻldi.Temur Dehli istilosi arafasida o‘z qarorgohidagi barcha 100 000 hindu asirlarini ulgurji yo‘q qilishni buyurdi,chunki jang kuni ular “kishanlarni sindirib, chodirlarimizni talon-toroj qilishlari va dushmanga qo‘shilib ketishlari”dan xavfsiragan.Buyruq shu qadar qattiqqo‘llik bilan bajarilganki,bir musulmon yilnomachisining so‘zlariga ko‘ra,umrida chumchuq tegmagan bir dindor musulmon diniy muallim 15 hinduni o‘ldirishga majbur bo‘lgan.Sulton Nosiriddin Mahmud va uning vaziri Mallu bosqinchiga faqat zaif qarshilik ko‘rsatdi.Ularning armiyasi 10 000 otliq, 40 000 piyoda va 120 fildan iborat edi.17-dekabrda bu qo‘shin Temur tomonidan mag‘lubiyatga uchradi.Mallu Baranga,sulton Gujaratga qochdi va u yerda isyonkor gubernator Muzaffarshohdan panoh izladi.18-dekabrda Temur Dehlini egallab oldi va musulmon ruhoniylarining iltimosiga ko‘ra, aholini ayamaslikka rozi bo‘ldi.Biroq qimmatbaho buyumlarni ovlayotgan Temur askarlari tomonidan sodir etilgan zoʻravonlik hindularni qarshilik koʻrsatishga majbur qildi,bu esa bosqinchilar tomonidan aholining butunlay yoʻq qilinishiga olib keldi.Bir necha kun ichida toʻrtta shahar -Dehli,Siri,Jahanpanah va Eski Dehli vayron boʻldi.Musulmon yilnomachisi shunday deydi:"Hindularning boshidan baland minoralar qurilgan va ularning tanalari yirtqich hayvonlar va qushlarning o'ljasiga aylangan ... Qochib qutulishga muvaffaq bo'lgan aholi asirga olingan".Bundan tashqari,biz "hatto eng kamtarning ham kamida yigirmata quli borligini" bilib olamiz.Katta masjid qurish uchun bir qancha hind masonlar Samarqandga yuborilgan. Dehlida Temurga Sayyid Xizrxon qo‘shildi, uni 1395-1396-yillarda raqibi Multan hokimligidan ag‘darib tashladi.U Temurga Kashmir chegaralarigacha hamrohlik qildi.Temur 1399-yil 1-yanvarda Dehlini tark etdi,shundan so‘ng shimoli-sharqga yo‘l oldi.U Mirut,Kangra va Jammuni egallagan.Ushbu kampaniya davomida o'ldirilgan hindlarning soni juda ko'p edi.Xizrxon Multan,Lahor va Dipalpurga hokim etib tayinlandi.Temur 1399-yil mart oyida Hind daryosini kesib o'tdi."Hindiston bir yurishda Temur o'z yurishi natijasida ko'p baxtsizliklar keltirgan bosqinchini bilmas edi".

Dehli sultonligining qulashi

Temur ketganidan keyin Dehli aholi punktiga aylangan.Badauniyning aytishicha,"shahar butunlay vayron bo'ldi,qolgan aholi halok bo'ldi,Dehlida ikki oy davomida hatto qush ham qanoti qimirlamadi".Gang-Jamnaning ikki daryosida bir muddat qochgan Nusratshoh shaharni egallab oldi,lekin Mallu uni Mevatga panoh izlashga majbur qildi va tez orada vafot etdi.Viloyatlarning gubernatorlari,shuningdek,Shimoliy Hindistondagi fiflar egalari mustaqil boʻldilar.Mallu Ganges-Jamnaning ikkita daryosida bir nechta muvaffaqiyatli harbiy operatsiyalarni amalga oshirdi; 1401-yilda u Sulton Nosiriddinni Dehliga qaytishga ko‘ndiradi.Sultonning kuchi,avvalgidek,faqat Dehli,Rohtak,Sambhal va Gang-Jamnaning ikkita daryosiga tarqaldi.Nosiriddin Mahmud 1413-yil fevralda vafot etdi.U Tug‘loqlar sulolasining so‘nggi vakili edi.Dvoryanlar Daulatxonni taxtga ko‘tardilar.1414-yil may oyida Xizrxon Siri shahrida Daulatxonni qamal qilib,uni yengib,Hisorda qamoqqa tashladi.

Dehli sultonligining qulashi sabablari

Nosiriddin Mahmud vafot etgan paytga kelib saltanatning kattaligi shunday bo‘ldiki,“Dunyo hukmdorining kuchi Dehlidan Palamgacha cho‘zilgan” (shahar Dehlidan 9 mil uzoqlikda).Bu Muhammad Tugʻloqning ilk hukmronligi davridagi ulkan saltanatning ayanchli qarama-qarshiligi edi.Bu tanazzul jarayoni Muhammad davrida boshlangan va maʼlum darajada uning xarakteri va siyosati bilan bogʻliq edi.Dehli sultonligi tipik sharq despotizmi bo‘lgan,yaʼni davlat boshida kuchli hukmdor turishi kerak edi.Muhammad zaif emas edi,lekin u yetarli darajada malakali hukmdor ham emas edi.Kuch ishlatish shafqatsiz zulmga olib keldi va sarosimaga sabab boʻldi.Agar Firuz kuchli va qobiliyatli hukmdor bo‘lganida saltanatning qudrati qayta tiklanishi mumkin edi,lekin,afsuski,u urushdan qo‘rqqan,saxiylikni bemaʼnilik darajasiga olib chiqqan nopok ikkiyuzlamachi bo‘lib chiqdi.Firuz vorislari keyingi mug‘ollarni eslatadi. Bunday odamlar ulkan saltanatni boshqara olmadilar va unga Temur bosqinidan tushgan zarbadan qutulishga yordam bera olmadilar.Biroq,imperiyaning qulashi uchun javobgarlikni faqat hukmdorlarga yuklamaslik kerak.Firuz vorislari qo‘l ostidagi musulmon lashkarboshilari XIII asrdagi jangovar ajdodlaridek qo‘rqmas jangchilar emas edi.Ular sibarit libertinlarga aylangan.Ular jangchilardan koʻra koʻproq intrigalar edi.XIV asrda ham Qutbuddin,Eltutmish,Balbon, Alouddin,Kafur,G‘iyosiddin Tug‘loq kabi xalqlar yaratilmagani diqqatga sazovordir.Firuz Tug‘loq davridagi qullarning ko‘pligi musulmon davlati va musulmon jamiyatining tanazzulga uchraganidan guvohlik bersa-da,saroyda bo‘lgan 40 ming qul na Iltutmishni,na Balbonni,na Kafurni berdi.Va nihoyat,imperiya oʻsha paytdagi aloqa vositalari bilan bir markazdan boshqarilmaydigan darajada kengayib ketdi.Janubiy Hindistonning zabt etilishi ajoyib jasorat edi,lekin oxir-oqibat bu xato boʻlib, davlatga qimmatga tushdi. Alouddin davridan to janubning oxirgi bo‘linishigacha qo‘zg‘olonlar deyarli birin-ketin davom etib bordi;bu qoʻzgʻolonlar imperiyaning kuch-qudratini katta darajada tugatdi.Imperiya yaxlit bir butunni tashkil etmadi,u musulmon gubernatorlar yoki hind vassallari boshchiligidagi knyazliklarning konglomerati bo‘lib qoldi;faqat qurol kuchi bilan markaziy hukumat ularni boʻysunishga majbur qilishi mumkin edi,aks holda u o‘z nazoratini amalga oshirishi mumkin edi.Nihoyat,hindlarning isyonkorligi Dehli sultonligi uchun Aurangzeb uchun keyingi davrga qaraganda kamroq halokatli edi.Rajputlar boʻysunmadilar,musulmonlarga Ranthambhor kabi qalʼani ishonchli egallash uchun butun bir asr kerak boʻldi.Janubdagi hindular musulmonlar hukmronligini oʻrnatish bilan hech qachon kelisha olmadilar.Poytaxtga yaqin joyda joylashgan Gang-Jamna daryosining ikki daryosidagi hindular har safar mahalliy nufuzli shaxslar yoki markaziy hukumat ojizlik alomatlarini ko‘rsatsa,boshlarini ko‘tarardilar.Bunga asosan saltanatning hindlarga nisbatan oqilona va izchil siyosat olib bormaganligi sabab bo‘lgan.Ularni o‘z kuchlari bilan yarashtirish va davlat ishlariga jalb qilish uchun hech narsa qilinmadi, bundan tashqari, zulm qilinib, mol-mulkidan mahrum qilinib,eʼtiqodidan qaytishga majbur qilindi.Hukmdorlar harbiy lagerlarda,dushmanlik muhitida yashashni davom ettirdilar,garchi vaqt oʻtishi va normal qoʻshnichilik munosabatlarining rivojlanishi bosqinchilik davrining achchiqligini biroz yumshatgan boʻlishi kerak edi.

Manbalar

Sinha N. K., Banerji A. C. Hindiston tarixi. - Kalkutta 1952 yil