Aneron

Anērān (oʻrta forscha, 𐭠𐭭𐭩𐭥𐭠𐭭) yoki Anīran (zamonaviy forscha, انیران) etno-lingvistik atama boʻlib, „eronlik boʻlmagan“ yoki „Eron boʻlmagan“ (oriy boʻlmagan) maʼnosini bildiradi. Shunday qilib, umumiy maʼnoda „Aneron“ eroniy tillari soʻzlashmaydigan oʻlkalarni bildiradi. Tor maʼnoda „Eron va zardushtiylikning siyosiy va diniy dushmani“ degan maʼnoni anglatadi.

„Aneron“ atamasi oʻrta forscha anērān, pahlaviycha ʼnyrʼn soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, ērān soʻzining antonimi boʻlib, u oʻz navbatida xalq yoki Sosoniylar imperiyasini bildiradi. Biroq, "zardushtiylik adabiyotida va ehtimol, sosoniylarning siyosiy tafakkurida ham bu atama sezilarli darajada diniy maʼnoga ega. Anēr shaxsi nafaqat eronlik emas, balki zardushtiy boʻlmagan hamdir; anēr devlar („jinlar“) boshqa dinga sigʻinuvchilarni yoki dinlarning tarafdorlari ham bildiradi". IX-XII asrlarga oid ushbu matnlarda „arablar va turklar anēr deb atalagan, odatda musulmonlar degani, musulmonlar maʼnosi yashirin tarzda qoʻllangan“.

Bitiklarda

Rasmiy qoʻllanishda bu atama birinchi marta oʻzini „Ērān va Anērān shahanshohi“ deb atagan Shopur I (241–272-yillarda hukmronlik qilgan) yozuvlarida qayd etilgan. Shopurning Anērānga daʼvosi imperatorning Valerian va Filipp ustidan qozongan gʻalabalarini aks ettirgan va Sosoniylar davlatining dushmanlari boʻlgan Rim imperiyasiga qarshi daʼvo qilgan. Bu Shopur I ning Zardushtiylar Kaʼbasidagi yozuvida ham oʻz aksini topadi, bu yerda shahanshoh ilgari rimliklardan tortib olingan Suriya, Kappadokiya va Kilikiyani Anērān hududlar roʻyxatiga qoʻshadi.

„Ērān va Anērān shahanshohi“ deb eʼlon qilish keyingi Sosoniylar sulolalarining asosiy epitetiga aylanadi. Shopurdan 30 yil oʻtgach, zardushtiylik oliy ruhoniysi Kartir Kavkaz va Armanistonni Anērān hududlari roʻyxatiga kiritdi. Bunda Kartirning yozuvi (Kaʼbayi Zardushtda ham) Shopurning yozuviga zid keladi, bu ikki viloyatni oʻzining Ērān viloyatlari roʻyxatiga kiritgan.

Yozuv va folklorda

IX-XII asr zardushtiylik matnlarida afsonaviy Turon shohi va harbiy sarkarda Afrosiyob (Dahag va Iskandar bilan birga) Ahriman tomonidan (Avestoda Angra Mainyu) eroniylarga qarshi qoʻyilgan mavjudotlar ichida eng nafratlanilgani hisoblanadi (Zand-i Vahman yasn 7.32; Menog-i Khrad 8.29).

Shoir Firdavsiy "Shohnomada" zardushtiylik bitiklariga asoslanadi (toʻgʻri nisbat berilgan) va Aneronning turonliklar bilan aloqasini saqlab qoladi. Firdavsiyning Xurosondagi uyi nuqtai nazaridan bu identifikatsiya avesto tushunchasiga (masalan, Vendidad 7.2, 19.1) toʻgʻri keladi, Angra Mainyu (oʻrta forscha: Ahriman) yerlari shimolda joylashgan^{[manba kerak]}. Biroq, ikkala manba tafsilotlarga nisbatan bir-biridan farq qiladi. Avestoda Soʻgʻdiyona (avestocha Sughdha, hozirgi Sugʻd va Samarqand viloyatlari) Anērān emasligi keltirilgan – Soʻgʻdiyona Mazda yaratgan oʻn olti yerdan biri, Angra Mainyu yerlaridan biri emas.

Shunday boʻlsa-da, Firdavsiy uchun Avestoda boʻlgani kabi Ērān va Anērān oʻrtasidagi boʻlinish ham qatʼiydir: Qadimgi podshoh Faridun (avestocha Θraētaona) oʻz saltanatini – butun dunyoni – uch oʻgʻli orasida taqsimlaganda, kattasiga gʻarbdagi somiylar yurtlarini, oʻrtancha oʻgʻli Turga (avestocha Turya, shuning uchun „turonlik“ deb atalgan) shimoldagi yerlarni, kenjasiga Ērānni (Shohnoma 1.189) beradi. Hikoyada, bu boʻlinish oilaviy janjalga olib keladi, unda ikki katta oʻgʻil (Anērān yerlarini boshqaradigan) eng kichigi (eroniylar) kuchlariga qarshi kurashadi. Eroniylar gʻalaba qozonadi.

Firdavsiy uchun turonliklar/anērānliklar (koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi) asarning yomon qahramonlari ekanligi shubhasiz. Ularning eronliklar bilan toʻqnashuvi "Shohnoma" ning asosiy mavzusi boʻlib, matnning yarmidan koʻpini tashkil qiladi. Qahramonlar va boshqa hayratlanarli shaxslarning oʻlimi koʻpincha turonliklar bilan bogʻliq. Shunday qilib, "Shohnoma" 5.92 da aytilishicha, Tur-Barotur ismli turonlik bosqinchi Balxda 77 yoshli Zardushtni oʻldiradi.