Arab xalifaligi

Arab xalifaligi (632 – 1258) – Arabiston yarim oroli, Yaqin va Oʻrta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini oʻz ichiga olgan saltanat.

VII – VIII asrlarda tashkil topgan. Arab Xalifaligi asoschisi paygʻambar Muhammad sollallohu alayhi vasallamning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr Siddiqdir. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 630-715 yillar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan „Xulafoi Roshidin“ („Toʻgʻri yoʻldan boruvchi xalifalar“) va umaviylar zamonida fath etildi. Xalifa Umar ibn Xattob davrida (634-644-yillar) kuchli markazlashgan davlat va jangovar armiya tashkil topadi. Koʻp sonli arab qoʻshinlari oʻz zarbalarini Vizantiya va Eronga qarshi yoʻnaltiradilar. Bir necha oʻn yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, Misr va butun Shimoliy Afrikani istilo qiladilar. Arablar Vizantiyaga kuchli zarba beradilar. Jangari arablar gʻarbga va sharqqa tomon tobora ichkarilab boradilar. Arablar armiyasining asosiy zarbdor kuchini otliq qoʻshinlar tashkil qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi yarmi mobaynida ulkan davlat – Arab xalifaligi tashkil topadi. Damashq shahri uning poytaxtiga aylanadi. Lekin Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar. Ichki ixtiloflar taʼsiri ostida Arab xalifaligi VIII asrning oxirlaridan boshlab mayda-mayda qismlarga parchalanib keta boshladi: 788-yilda Magʻribning gʻarbiy qismida (hozirgi Marokash) idrisiylar (788 – 985), uning sharqiy qismida (hozirgi Tunis) agʻlabiylar sulolasi (800 – 909) hukmronligi oʻrnatildi. Xuroson va Movarounnahrda esa IX asrning 20-yillaridan boshlab mahalliy sulolalar: tohiriylar (821 – 873), safforiylar (873 – 900) va somoniylar (865 – 999) bosh koʻtarib chiqdilar. Ular Arab xalifaligiga nomigagina tobe boʻlib, aslida mustaqil hukmdor edilar. Arab xalifalariga 945-yilda boshlab shialikka eʼtiqod qiluvchi Eron buvayhiylari hukm oʻtkaza boshladilar. Buvayhiylar Bagʻdod va butun Iroq hududlarini nazoratga olib, xalifani nomiga hukmdor qilib qoldirdilar. 1055-yilda saljuqiy turklar sultoni Toʻgʻrulbek buvayhiylarga zarba berib, Bagʻdodni egallaydi. Saljuqiylar abbosiy xalifalarni avvalgi mavqesiga qaytaradilar, lekin amalda ular turklarga tobe etiladi. XII asr boshlarida Saljuqiylarning zaiflashuvi abbosiy xalifalarni nisbatan erkin hukmdorga aylantiradi. Xorazmshoh Takash (1172-1200) ning 1194-yilda Iroqdagi saljuqiylarga bergan zarbasi abbosiylarni saljuqiylardan tamomila mustaqil qiladi. Xalifa an-Nosir davrida Takashning vorisi Muhammad Xorazmshoh bilan ziddiyatlar vujudga keladi, ammo Xorazmshohning 1217-yilgi Bagʻdod yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi, xalifalik mustaqilligini asrab qoladi. Arab xalifaligi 1258-yilda moʻgʻullar tarafidan tugatildi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil