Arab xattotligi

Arab xattotligi arab alifbosiga asoslangan qoʻl yozuvi va xattotlikning badiiy amaliyotidir. Arab tilida xat (arabcha: خط), „chiziq“, „loyihalash“ yoki „konstruksiya“ soʻzidan olingan^[1]^[2]. Kufiy xat turi arab yozuvining eng qadimgi shakli hisoblanadi.

Usmonlilar imperiyasi sultoni Abdulhamid I ning stilize imzosi ifodali xattotlik bilan yozilgan.

Badiiy nuqtai nazardan, arab xattotligi o‘zining xilma-xilligi va rivojlanish uchun katta salohiyati bilan mashhur va qadrlanadi. Darhaqiqat, xattotlik arab madaniyatida din, san'at, meʼmorchilik, taʼlim va hunarmandchilik kabi turli sohalar bilan bogʻlangan boʻlib, ular oʻz navbatida uning rivojlanishida muhim rol oʻynagan^[3].

Arab alifbosi

Arab alifbosi dunyodagi eng keng tarqalgan til yozuvining asosi hisoblanadi. Koʻpgina olimlar arab alifbo milodiy IV asrda yaratilgan deb hisoblashadi^[4].Arab alifbosi oʻngdan chapga yozilgan 28 ta harfdan iborat. Har bir harf jumlada joylashgan joyiga qarab, toʻrt xil usulda yozilishi mumkin. Ushbu toʻrtta joy boshlangʻich, medial, yakuniy va izolyatsiya qilingan deb ham nomlanadi.

Amalga oshirish

Arab xattotligi uchun ishlatiladigan qalamlar lotin yozuvi uchun ishlatiladigan qalamlardan farq qiladi. Arab xattotligi uchun ishlatiladigan asboblar turli xil qalamlar va xattotlik siyohlari hisoblanadi. Eng keng tarqalgan xattotlik jihozi qalamdir^[5].

Xamish qalami

Qamish qalami sifatida ham tanilgan Xamish qalami arab, turk va eron xattotlari tomonidan qoʻllanadi. Qamish qamishi daryolar boʻyida oʻstiriladi. Ushbu qalam 500 yildan ortiq vaqtdan beri ishlatilib kelinmoqda. Xamish qalamni tayyorlash uzoq davom etadigan jarayondir.

Bambuk qalam

Bambuk qalamlar xattotlik uchun ishlatiladigan eng qadimgi qalamlardan biridir. Bambuk qalamlarning qirrasi xattotlik usullarining bajarilish jarayonida qalamning toʻliq harakatda boʻlishiga imkon beradi.

Java qalam

Java qalami oʻzining qattiqligi va shakllardagi oʻtkir qirralarni yaratish qobiliyati bilan mashhur. Java qalamini kichik skriptlar uchun ishlatish qulay hisoblanadi.

Handam qalam

Handam qalami Java qalami bilan bir xil kuchga ega. Qalam barcha turdagi yozuvlarni yozish uchun ishlatiladi.

Celi qalam

Celi qalami arab xattotligida katta hajmdagi yozuv uchun ishlatiladi. Ushbu qalamlar qattiq yogʻochdan yasalib, kesilgan va burgʻulangan boʻladi.

Yozuvlar

Mashhur yozuv turlari

Arab xattotligi uchun ishlatiladigan eng mashhur ikkita yozuv kufiy va nasx xat turlari hisoblanadi. Kufiy xat turi Iroqda paydo boʻlgan boʻlib, dastlab tosh va metallga yozuv yozish uchun ishlatilgan. Nasx xat turi Makka va Madinada paydo boʻlgan. Skript kursiv yozuv sifatida ishlatiladi, masalan, papirus va qogʻozda.

Boshqa yozuv turlari

Suls, nastaʼliq va devoniy yozuvlari arab yozuvi uchun ishlatiladigan boshqa yozuv turlaridir.

Oʻrta asrlarda keng qoʻllangan Suls yozuvi mavjud boʻlgan eng qadimgi yozuvlardan biri sifatida tanilgan. Matnning koʻrinishi tufayli masjidlarda va Qur’on matni uchun Suls yozuvi ishlatilgan.

Nastaʼliq yozuvi arab yozuvidan koʻra fors tili uchun koʻproq qoʻllanadi. Chapga yuqoriga egilganligi sababli^[6] yozuv boshqa skriptlardan farq qiladi. Kursiv koʻrinish yaratishda oqlangan koʻrinish hosil qiladi.

Devoniy yozuvi Usmonlilar davrida yaratilgan. Ushbu skriptning astarlari va harflari yozishda yaqinlik hissini yaratadi. Shu sababli, harflarning bir-biriga bogʻlangan shaklini oʻqish qiyin^[7].

Xattotlar roʻyxati

Oʻrta asrlar

Ibn Muqla (vaf. 939/940)
Ibn al-Bawwob (vaf. 1022).
Fakhr-un-Niso (XII asr)

Usmonli davrida

Shaykh Hamdulloh (1436-1520)
Hamid Aytach (1891-1982)
Seyyid Kasim Gubori (vaf. 1624)
Hofiz Usmon (1642-1698)
Mustafo Rakim (1757-1826)
Mehmed Shevki Efendi (1829-1887)

Zamonaviy davrda

Hasan Çelebi (1937-y. t.), Turkiya
Ali Adjalli (1939-y. t.), Eron
Wijdan Ali (1939-y. t.), Iordaniya
Hashem Muhammad al-Baghdodi, Iroq
Everitte Barbee (1988-yilda tugʻilgan), Amerika Qo'shma Shtatlari
Mohammad Hosni Suriya
Shakkir Hasan Al Saʼid (1925-2004) Iroq
Madiha Omar iroqlik-amerikalik
Hassan Massoudy iroqlik-fransuz (1944-y. t.)
Sadequain Naqqash (1930-1987), Pokiston
Ibrohim el-Salahi (1930-y. t.), Sudan
Mouneer Al-Shaarani (1952-y. t.), Suriya
Mahmoud Taha (1942-y. t.), Iordaniya
Mohamed Zakariya (1942-yilda tugʻilgan), Amerika Qoʻshma Shtatlari
Uthman Taha (1934-y. t.), Suriya
Shafiq-Uz-Zaman Khan, Pokiston

Meros

Tipografiya

Arab xattotligi arab tipografiyasi uchun asosiy ilhom manbai boʻlib xizmat qiladi. Misol uchun, Amiri shrifti Qohiradagi Amiri Press nashrida qoʻllanadigan nasx yozuvidan ilhomlangan^[8].

Arab xattotligidan arab tipografiyasiga oʻtish texnik qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki arab tili, asosan kontekstli shakllarga ega kursiv yozuv hisoblanadi.

Tasviriy sanʼat

Tunislik fransuz graffiti rassomi EL Seed oʻzining turli badiiy loyihalarida arab xattotligidagi kalligraffiti deb nomlangan uslubda foydalanadi^[9].

Hurufiya (arb.الحروفية) harakati XX asr boshlarida boshlanganidan beri arab xattotligi va tipografiyasining badiiy manipulyatsiyasidan mavhumlikda foydalanadi^[10].

Shaklni olish: arab dunyosidan mavhumlik, 1950-1980-yillar(Taking Shape: Abstraction From the Arab World, 1950s-1980s) Nyu-York universitetining kulrang sanʼat galereyasida 2020-yilda oʻrnatilgan montaj tasviriy sanʼat asari.Bu asarda arab xattotligi arab dunyosidagi mavhum sanʼatga qanday taʼsir qilganini oʻrganib chiqishdi^[11]. Madiha Omar uchun arab alifbosi dunyoviy oʻzlikni ifodalash va Gʻarb rasmini oʻzlashtirish vositasi boʻlgan, Omar El-Nagdi esa arab xattotligining oʻziga xos ilohiyligini oʻrgangan^[11].

Zamonaviy misollar

Amirliklar logotipi anʼanaviy arab xattotligida yozilgan
Talaba xattotning asboblari va ishi. Qog'ozning tepasida yozilgan iborada shialarning "Har kuni Ashuro va har bir yurt Karbalodir" degan so'zlari ko'rsatilgan.

Yana qarang

Manbalar

↑ Julia Kaestle. „Arabic calligraphy as a typographic exercise“ (2010-yil 10-iyul).
↑ Stefan Widany. The History of Arabic Calligraphy: An Essay on Its Greatest Artists and Its Development. GRIN Verlag, June 2011. ISBN 978-3-640-93875-9.
↑ Afā, ʻUmar.. al-Khaṭṭ al-Maghribī : tārīkh wa-wāqiʻ wa-āfāq, Maghrāwī, Muḥammad., مغراوي، محمد., al-Ṭabʻah 1, al-Dār al-Bayḍāʼ: Wizārat al-Awqāf wa-al-Shuʼūn al-Islāmīyah, 2007. ISBN 978-9981-59-129-5. OCLC 191880956.
↑ „Arabic alphabet | Chart, Letters, & Calligraphy“.
↑ „Lettering Pens – Huge overview“ (en-US) (2018-yil 15-may). Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
↑ „Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“ (2014-yil 24-iyul).
↑ „Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“ (2014-yil 24-iyul).„Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“. 24 July 2014.
↑ Hosny, Khaled (2012). "The Amiri typeface". TUGboat 33: 12. https://tug.org/TUGboat/tb33-1/tb103hosny.pdf.
↑ PopTech (2011), eL Seed: The Art of Calligraffiti, qaraldi: 2020-02-24
↑ „NYU Grey Art Gallery Spotlights Pioneers of Arab Art“ (en-US) (2020-yil 7-fevral). 2022-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-oktyabr.
↑ ^11,0 ^11,1 Heinrich, Will. „How the Arabic Alphabet Inspired Abstract Art“ (en-US). The New York Times (2020-yil 20-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-fevral.

[typography-1] Julia Kaestle. „Arabic calligraphy as a typographic exercise“ (2010-yil 10-iyul).

[Widany2011-2] Stefan Widany. The History of Arabic Calligraphy: An Essay on Its Greatest Artists and Its Development. GRIN Verlag, June 2011. ISBN 978-3-640-93875-9.

[3] Afā, ʻUmar.. al-Khaṭṭ al-Maghribī : tārīkh wa-wāqiʻ wa-āfāq, Maghrāwī, Muḥammad., مغراوي، محمد., al-Ṭabʻah 1, al-Dār al-Bayḍāʼ: Wizārat al-Awqāf wa-al-Shuʼūn al-Islāmīyah, 2007. ISBN 978-9981-59-129-5. OCLC 191880956.

[4] „Arabic alphabet | Chart, Letters, & Calligraphy“.

[5] „Lettering Pens – Huge overview“ (en-US) (2018-yil 15-may). Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.

[6] „Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“ (2014-yil 24-iyul).

[7] „Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“ (2014-yil 24-iyul).„Arabic Writing and Scripts: A Brief Guide | Shutterstock“. 24 July 2014.

[:02-8] Hosny, Khaled (2012). "The Amiri typeface". TUGboat 33: 12. https://tug.org/TUGboat/tb33-1/tb103hosny.pdf.

[9] PopTech (2011), eL Seed: The Art of Calligraffiti, qaraldi: 2020-02-24

[10] „NYU Grey Art Gallery Spotlights Pioneers of Arab Art“ (en-US) (2020-yil 7-fevral). 2022-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-oktyabr.

[:0-11] 11,0 ^11,1 Heinrich, Will. „How the Arabic Alphabet Inspired Abstract Art“ (en-US). The New York Times (2020-yil 20-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-fevral.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]