Axborot urushi (inglizcha: information war) — maxsus tayyorlangan maʼlumotlarni tarqatish va oʻzlariga oʻxshash tashqi taʼsirlarga qarshi turish orqali tomonlarning oʻzaro qarama-qarshiligi.

Konseptsiyaning mazmuni

tahrir

Axborot urushi tushunchasi tarixan ingliz tilidan „axborot va psixologik urush“ atamasining tarjimasi boʻlib, maʼlum bir rasmiy hujjat yoki ilmiy nashr kontekstiga qarab axborot qarama-qarshiligi", yoki „axborot va psixologik urush“ kabi atalishi mumkin[1].

Manoilo A.V. (2005) taʼrifiga koʻra, axborot urushi — bu tinch aholiga, hokimiyatlarga va (yoki) qurollanganlarga taʼsir koʻrsatish orqali siyosiy, iqtisodiy, harbiy yoki strategik darajadagi boshqa maqsadlarga erishishga qaratilgan insoniyat jamoalari oʻrtasidagi qarama-qarshilik jarayoni. Bunda qarama-qarshi tomonning kuchlari, maxsus tanlangan va tayyorlangan axborot, axborot materiallarini tarqatiladi va oʻz tomonida bunday taʼsirlarga qarshi kurashiladi. „Axborot-psixologik urush“ atamasi rus tiliga AQSh harbiy doiralari lugʻatidan olingan[1].

Jorj Pocheptsovning (2000) ishida, I. I. Zavadskiy (1996)[2] ishiga qisman iqtibos keltirgan holda, axborot urushining hujumkor va mudofaa tarkibiy qismlariga ega boʻlgan taʼrifi berilgan, bu uning „Arxitekturasini“ maqsadli loyihalash va rivojlantirishdan boshlanadi. Qaror qabul qiluvchilarga barcha turdagi nizolarda aniq maʼlumot ustunligini taʼminlaydigan qoʻmondonlik, boshqaruv, aloqa, kompyuterlar va razvedka tizimi"[3] .

Tegishli tushunchalar
  • Tegishli psixologik urush atamasi siyosiy yoki sof harbiy maqsadlarga erishish uchun boshqa davlatning tinch aholisiga va (yoki) harbiy xizmatchilariga psixologik taʼsir koʻrsatish uchun ishlatiladi.

Oddiy urushlardan farqi

tahrir

Jorj Pocheptsov (2000) ishiga koʻra, oddiy urush va axborot urushi oʻrtasidagi farqlarni yetti blokga guruhlash mumkin[3] :

  1. axborot urushi moslashuvchan qurol arsenaliga va yuqori darajada oldindan aytib boʻlmaydigan hususiyatga ega;
  2. axborot urushida faqat hududlarni bosqichma-bosqich egallab olish mumkin;
  3. axborot urushida bir xil odamlarni (yoki ularning ongida individual tematik jihatlarni), loyqa mantiqiy ishlarni bir necha marta qoʻlga olish imkoniyati mavjud;
  4. axborot urushida urushayotgan tomonlarni biron bir guruhga mansubligi yoki maʼlum bir ijtimoiy rolni bajarishi asosida ajratib boʻlmaydi;
  5. axborot urushida dushmanga taʼsir sezilmaydi va xayrixoh shaklga kirishi mumkin;
  6. axborot urushida taʼsirlar tanlab olinadi va aholining turli qatlamlarini turli yoʻllar bilan qamrab oladi;
  7. axborot urushida asosiy xavf — bu koʻrinadigan vayronagarchilikning yoʻqligi. Natijada jamiyatning himoya mexanizmlari ishga tushmaydi.

Tarixi

tahrir

Insoniyat tarixidagi axborot urushi hodisasi yangilik emas; Rossiyalik tadqiqotchilar A. D. Vasilev va F. E. Podsoxin bu haqda shunday yozadi: „ Antik mualliflar davat kampaniyalarini barcha ranglarda tasvirlab, dushmanni ruhiy tushkunlikka solib, shu bilan zaiflashtirgan yoki aksincha — vatandoshlarining maʼnaviyatini koʻtargan“.

Uning namoyon boʻlishi Qrim urushi davrida (1853—1856) qayd etilgan, oʻshanda Sinop jangidan soʻng ingliz gazetalari jang haqidagi xabarlarda ruslar dengizda suzayotgan yarador turklarni otib tashlaganliklarini yozishgan[4]. Keyingi yili axborot urushining yangi sababi inglizlar tomonidan soxtalashtirilgan „ Xankoga qarshi qirgʻin“ boʻldi — rossiyalik ofitser Isidor Sverchkov tomonidan Britaniya parlamentariylarining daʼvo qilinishi (aslida bu ingliz kemasidan qurolli qoʻnish edi).[5] Axborot urushi 1914—1918-yillardagi Birinchi jahon urushi davrida, jumladan, Rossiya frontida ham faol olib borildi[6].

Biroq, axborot urushi tushunchasi nisbatan yaqinda paydo boʻldi — ijtimoiy-siyosiy (qarshi) harakatning axborot usullari nihoyatda keng tarqalib, ijtimoiy tadqiqotlar maʼlum yutuqlarga erishdi. Shunday qilib, 1970-yilda, Sovuq urush avjida, kanadalik media tadqiqotchisi M. McLuhan taʼkidlagan edi: " Uchinchi jahon urushi harbiy va fuqarolik ishtiroki oʻrtasida boʻlinmasdan, partizanlarning axborot urushidir ". Vasilev — Podsoxin, bizning davrimizning axborot urushlari haqida gapirar ekan, ular rus ijtimoiy tadqiqotchisi A. LEKIN. Zinovyev — „axborotni yigʻish, qayta ishlash va tarqatish vositalarining jadal rivojlanishi, aloqa vositalarining rivojlanishi, odamlar massasini manipulyatsiya qilish vositalarining rivojlanishi va odamlarni boshqarishning boshqa omillari“ ni nazorat qilish qobiliyatining oʻsishi omillari sifatida qayd etadi. Vasilev-Podsoxin talqinida Zinovyevning fikriga koʻra, „aksiya qilishning axborot usullaridan keng foydalanishga“ hissa qoʻshadigan yana bir omil ommaviy madaniyatning odamlar turmush tarzini standartlashtirishga taʼsiri edi .

Asosiy xususiyatlar

tahrir

Axborot urushida hokimiyat tomonidan yaratilgan tuzilmalar ham, alohida jamoalar, guruhlar va shaxslar ham qatnashishi mumkin. Axborot urushi uzluksiz va nafaqat qurolli kurash paytida, balki tinchlik davrida ham olib boriladi. Axborot urushi axborot qarama-qarshiligining eng qiyin turidir[7].

Qoida tariqasida, axborot urushi usullari notoʻgʻri maʼlumotlarni toʻldirish yoki maʼlumotni oʻzi uchun foydali boʻlgan tarzda taqdim etishdir[7] .

Milliy xavfsizlik tadqiqoti

tahrir

Milliy xavfsizlik doirasida (mumkin boʻlgan tahdidlarni, shu jumladan axborot sohasida shakllanadigan tahdidlarni boshqarish sifatida) tahdidlarning oldini olish usullaridan biri „axborotni yopish“ va uni oʻynash (davolash) hisoblanadi. Shu bilan birga, bu kurash salbiy vazifalar bilan cheklanib qolmaydi, balki yaratish va qoʻllab-quvvatlash uchun „ijobiy“ ishlarni oʻz ichiga oladi: matnlar, xabarlar va axborotni tarqatish uchun kanallar. Ushbu sohadagi ishlarga misol sifatida Georgiy Pocheptsov (2000) Ukrainaning Milliy xavfsizlik kontseptsiyasini yaratish tajribasini, 1995-yilda Chechen inqirozi mifologiyasi mavzusida Rossiya maxsus komissiyasining ishini koʻrib chiqadi[3] .

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. 1,0 1,1 Манойло А.В. „Информационно-психологическая война: факторы, определяющие формат современного вооруженного конфликта“ (ruscha). psyfactor.org (2005). 18-sentabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  2. Zavadskiy I. I. Informatsionnaya voyna — chto eto takoe? // „Konfident“. — 1996. — № 4. — S. 14
  3. 3,0 3,1 3,2 Почепцов 2000.
  4. „The Crimean War 1854/56 and Australian Involvement“. 23-may 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-noyabr 2011-yil.
  5. Richkov S. Yu. „Pobudit vse evropeyskie dvori k tomu, chtobi oni … vinesli Rossii mejdunarodniy prigovor“. Angliyskaya provokatsiya na mise Xanko v period Krimskoy voyni. // Военно-исторический журнал. — 2022. — № 5. — S.50—55.
  6. „Об информационной войне и Русском фронте Первой мировой“. btgv.ru. 16-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-mart 2021-yil.
  7. 7,0 7,1 Силков 2003.

Adabiyotlar

tahrir
Rus tilida