Dengiz yotqiziqlari

Dengiz yotqiziqlari (dengiz choʻkindilari) — Yerdagi xoz. va kad. dengizlar tubida hosil boʻlgan choʻkindi va vulkanogen-choʻkindi yotqiziqlar. D. yo. termini fizik-kimyoviy va biologik jarayonlar natijasida choʻkindi hosil boʻladigan zonada tarkib topib togʻ jinsiga aylanishga ulgurmagan mahsu-lotlar uchun qoʻllangan. D.yo. kontinental yotqiziqlarga nisbatan koʻp va materik Yer poʻstidagi choʻkindi qobiq umumiy hajmining 75% dan koʻprogʻini tashkil etadi. D.yo. arxey yoki undan ham avval (3,5—4 mlrd. yil muqaddam) dastlabki dengizlar hosil boʻlish davridan boshlab, Yerning butun geologik rivojlanish tarixi davomida hosil boʻlib kelgan. D. yo. diagenez jarayonida choʻkindi togʻ jinsiga aylangan. D. yo. ohaktosh, dolomit, mergel, kremniyli jinslar, gil va argillit, alevrolit, qumtosh, konglomerat va b.dan tashkil topgan. Koʻpchilik metamorfik togʻ jinslari (gneys, slanets, marmar) dastlab D. yo. boʻlgan. D. yo.ning asosiy turlariga terrigen, biogen, xemogen va vulkanogen jinslar mansub. Chuqurligi, qirgʻoqdan uzokligi, dengiz tubining relyef shakli, oqimlar va b. omillarga bogʻliq holda alohida dengiz havzalarida D. yo.ning turli fatsi-yalari hosil boʻladi. Baʼzi bir auti-ge n minerallar (glaukonit), yotqiziqlarning ichki va tashqi tuzilishi D. yo.ning belgilari hisoblanadi. Chuqur dengiz soyliklarida toʻplangan D. yo. asosan mayda donali (gil, alevritlar, ohaktoshli va kremniyli gillar) choʻkindilardan iborat. Yon bagʻirliklarda suv osti koʻchki yotqiziqlari vujudga keladi. D. yo.ning tarkibi, massasi va Yer yuzasida tarqalishiga tektonik rejim va iqlim sharoiti katta taʼsir koʻrsatadi. D. yo. hosil boʻlish sharoiti geologik tarix davomida bir xil bul-magan. Mas, proterozoy va paleozoyda xemogen choʻkindilar mezozoy va kay-nozoydagiga qaraganda koʻp toʻplangan. Tokembriy va erta paleozoyda esa dengiz dolomitlari koʻp hosil bulgan. Te-mirli kvarsitlar (jespelitlar) faqat proterozoyda maʼlum. 20-asrning 60-y.larida olimlar urtasida D. yo.ni ik-kiga — okean yotqizik,pari va D. yo.ga ajratish gʻoyasi paydo boʻldi. Bular bir-biridan chukindilarning hosil bulish tezligi va ularda terrigen materiallarning ishtirok etishi va etmasli-giga hamda biogen jarayonlarning koʻpligi bilan farq qilina boshladi. Chukur suvli D. yo.ning okean oʻrtasi togʻliklari rift zonalarida eksgalyasion-choʻkindi, kup metalli oksidli rudalanishlar, kontinentlardagi qazilma D. yo.da esa stratiform rudali (temir, marganets, uran vanadiy va boshqalar), noruda (fosforitlar) va yonuvchi (yonuvchi slanetslar, neft va gaz) foydali qazilmalar topilgan.

Katta Oʻqituvchi juraqulov Elb ee k