Duradgorlik

Duradgorlik — yogʻochsozlik hunari; kasb-hunar turi. Duradgorlik uysozlik, asbobsozlik, aravasozlik, qayiqsozlik, javonsozlik, eshiksozlik, beshiksozlik, egarsozlik, elaksozlik, sandiqsozlik, panjarasozlik singari juda koʻp tarmoklardan iborat. Duradgorlik bilan shugʻullanuvchilar xalq orasida usta, duradgor, durezgar, najjor, eshiksoz, aravasoz, elaksoz kabi nomlar bilan ataladi. D. tarmoklarining hammasi uchun umumiy boʻlgan ish jarayoni — yogʻoch qirqish, tilish, yoʻnish, randalash, parmalash va hokazo. Shu tufayli D. ustalari ishlatadigan asboblar (qarang Duradgorlik asboblari), xom ashyolar (tut, yongʻoq, jiyda, chinor, qayragʻoch, tol, terak, eman, qaragʻay, argʻuvon, olcha, olma, oʻrik, nok va b. daraxt taxtalari, gʻoʻlalari, yelim, temir mix, yogʻoch mix va hokazo) ham deyarli bir xil.

Qadimgi misrning Nebamuna va Ipuki maqbarasidagi duradgorlar suratlari XVIII sulolasi.

Tarixi

D. hunarmandlikning eng qad. turlaridan. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida inson uchun zarur har xil buyumlar D. ustalari yetishib chiqishini taqozo etgan. Ibtidoiy jamiyatda ovchilik, baliq ovlash, oʻsimlik ildizlarini kavlab olish kabi jarayonlarda tosh asboblar qatori D.ning ibtidoiy buyumlari ham qoʻllangan. Tosh davriga oid topilmalar orasida tosh qurollarning yogʻoch soplari, yogʻoch qurollar (tayoq, yoy, nayza) va hokazo uchraydi. Temir va jez davri yodgorliklari D. kasbining ancha murakkablashganini, D. buyumlarining xili koʻpayganini koʻrsatadi. Kishilarning gʻorlardan chiqib uylar (chayla, chordoq, yertoʻla, paxsa uy va b.) qura boshlashi, chorvachilik va dehqonchilik urf boʻlishi [mol qoʻralar qurish, omoch, gʻaltakarava, ariq qaziladigan buyumlar va suv chiqarish vositalari (chigʻir, tarnoye) yasash, mehnat qurollari (belkurak, bolta, ketmon, oʻroq, pichoq) uchun soplar ishlash] D.ning turli tarmoqlariga oid dastlabki na-munalar vujudga kelishiga sabab boʻldi. Suv boʻyida yashaydigan aholi orasida baliq ovlash va aloqa vositalari (ov asboblari, sollar, qayiqlar) paydo boʻldi. Shu tarzda D. hunarmandlikning muhim qismiga aylandi, mustaqil kasb sifatida ajralib chiqdi. Jamiyat taraqqiyotining keyingi davrlarida D. tarmoqlarining har biri mustaqil rivojlandi va murakkablasha bordi. Mas, eng qadimgi yuk tashuv vositalaridan biri boʻlgan gʻaltakarava oʻrnini arava egalladi (ot, eshak, tuya, hoʻkiz kabi hayvonlar qoʻlga oʻrgatilgach) va D.ning aravasozlik (egarsozlik ham shuning ichida) tarmogʻi rivojlandi. Uysozlikning dastlabki koʻrinishlari (chayla, chordoq, yertoʻla kabilar qurish) taraqqiy etib, paxsa, tosh, gʻisht, yogʻoch uylar qurila boshlashi bilan bu tarmoq ichida yangi-yangi kasblar (eshiksozlik, derazasozlik, panjarasozlik, javonsozlik va b.) yuzaga kela boshladi. Uysoz duradgorlar asosan uyning sinch, ustun, hari, toʻsin, vassa, sharafa kabi qismlarini yasab, ularni joy-joyiga qoʻyganlar. Eshiksoz, derazasoz va panjarasozlar uy uchun maxsus eshik, deraza, panjara, darvo-za va hokazo tayyorlaganlar. Sandiqsoz, beshiksoz duradgorlar uy ichi jihozlari yasashga mutaxassislasha bordi. Koʻp hollarda duradgorlar birvarakayiga D.ning bir necha tarmogʻi boʻyicha ham ishlayverganlar (mas, javonsoz usta sandiq ham, deraza ham yasayvergan). Uysoz duradgorlar safiga keyinchalik polsoz, shiftsoz duradgorlar qoʻshildi. Uy-roʻzgʻor buyumlarini yasaydigan duradgorlar bora-bora D.ning maxsus tarmogʻini tashkil etdi. D.ning bir necha ming yillik taraqqiyoti uning baʼzi tarmoklarining sanʼat darajasiga oʻsib chiqishini taʼminladi. Asbobsozlik, yogʻoch oʻymakorligi, panjarasozlik, sandiqsozlik kasbida ishlovchiD. ustalar bu tarmoqlarning yetuk sanʼat namunalarini yaratdilar. Musiqa asboblari (dutor, setor, chortor, tanbur, gʻijjak, chang, doyra, nay, surnay va hokazo) yasovchi D. kasblari paydo boʻldi. D. tarixida Xitoy yogʻoch pardozlash (sayqal, jilo berish, boʻyash, loklash) sanʼati, Yevropa kemasozligi, oʻzbek oʻymakorligi va hokazo mashhur. Oʻzbekiston hududida qadimda qurilgan masjid va madrasalarning eshiklari oʻymakor naqshlar bilan bezatilgan. Samarqand, Buxoro, Koʻhna Urganch, Xiva, Panjikent va b. shaharlardagi 9—12-asrlarga oid koʻhna yodgorliklarda ishlatilgan yogʻoch materiallardan D. meʼmorlikning ajralmas qismi boʻlganligini koʻrish mumkin. Bu davrga oid oʻymakorlik va asbobsozlik buyumlari turli-tuman gul va islimiy naqshlar, Qurʼon oyatlari va sheʼriy misralar bilan bezatilgan. 14—15-asrlarga oid meʼmoriy yodgorliklarida (ayniqsa Amir Temur davrida qurilgan bino va inshootlarda) D. tarmoklarining yanada mukammallashgani koʻrinadi. D. uslublarida yogochlarni yoʻnish, ularga ishlov berishda, muayyan kompozitsiya asosida ularni birlashtirishda, detallarning aniq, ixcham va sillikligida davr ruhi aks etdi. 19-asrning oʻrtalarigacha oʻzbek ustalari anʼanaviy D.ni davom ettirdilar, uning baʼzi tarmoqlarini shakllan-tirdilar. 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridan oʻzbek duradgorligi Yevropa va rus D. elementlari bilan boyidi. D. mahsu-lotlarining yangi — yevropacha nusxa va turlari paydo boʻldi. Sobiq Ittifoq davrida D.ning oʻzbek xalqiga xos anʼanaviy tarmoklari (aravasozlik, be-shiksozlik, egarsozlik va b.) oʻrniga mebel (stol, stul, shkaf, divan, pianino va b.) yasash avj oldi, uysozlik, dastgohsozlik, xoʻjalik jihozlari yasash kabi tarmoklar rivojlandi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, oʻzbek xalqining anʼanaviy D. uslublari qayta tiklanib, qadimiy D. uslublari yangidan rivojlanmoqda. D.da Oʻzbekistondagi har viloyatning oʻziga xos anʼanalari va uslublari qayta tiklanmoqda.

Yogʻochga mexanik ishlov berish

Randalash

• bosish
• yog'och qamchi
• arralash
• rejalashtirish
• qarz olish
• burilish

Gidrotermik yog'ochni qayta ishlash

• quritish
• bug'lash
• emdirish
• infraqizil quritish

Yogʻochni qayta ishlash sanoatining sinflanishi

Mikroneziyalik tesla yordamida qayiq yasamoqda. Tobi oroli.

Yogʻochga dastlabki ishlov berish korxonalari

Korton fabrikasining yogʻoch ombori Buryatiya, Rossiya

Yog'ochni dastlabki qayta ishlash korxonalari yog'och, shpon, kontrplak, yog'och-chip, yog'och-tolali va boshqa turdagi yog'och-taxta materiallarini ishlab chiqaruvchi korxonalardir. Bunday korxonalar uchun xom ashyo asosiy turi yog'och.

Yog'och qayta ishlash korxonalari

Yog'ochni qayta ishlash korxonalari asosiy xom ashyo sifatida yog'ochni qayta ishlash korxonalarining mahsulotlaridan foydalanadi va mebel va mebel elementlarini (oyoq, dastgohlar, jabhalar, aksessuarlar) ishlab chiqaradi; duradgorlik va qurilish mahsulotlari (derazalar, eshiklar, taxta taxtalari, plintuslar, g'iloflar); yog'och musiqa asboblari; turli maqsadlar uchun (soatlar, mikroskoplar va boshqalar uchun), yog'och kemalar; kemalar, temir yo'l vagonlari, avtomobillar, qishloq xo'jaligi mashinalari uchun uskunalar.

Mebel uchun ishlatiladigan oddiy yumshoq daraxtlar

Kedr

Kedr kuchli, ochiq-oydin elementlar bardoshli qodir bo'lgan aromatik yumshoq, qaysi eng keng tarqalgan g'arbiy qizil sadr bo'ladi. G'arb qizil sadr hidlanib berilib holda nam muhitlar ettirish mumkin va natijada tez-tez bunday patios sifatida ochiq-oydin loyihalar uchun ishlatiladi, ochiq-oydin mebel va qurilish exteriors. Ushbu yog'ochni ko'pgina uy markazlarida o'rtacha narxda osongina topish mumkin.

Fir

Duglas archa deb ham ataladigan AQSh archa ichida arzon va mahalliy uy markazlarida keng tarqalgan. U qizil-jigarrang rangga ega xarakterli tekis, aniq donga ega. Biroq, uning don naqshlari nisbatan tekis va u yaxshi bo'yalmaydi, shuning uchun archa odatda tayyor mahsulot bo'yalganda ishlatiladi. Odatda qurilish uchun ishlatilsa-da, bu yumshoq yog'och mebel ishlab chiqarish uchun ham mos keladi.

Qarag'ay

Oq qarag'ay, ponderosa va Janubiy sariq qarag'ay mebel ishlab chiqarishda ishlatiladigan keng tarqalgan turlardir. Oq qarag'ay va ponderosa odatda yopiq loyihalar uchun ishlatiladi, Janubiy sariq qarag'ay esa chidamliligi tufayli tashqi loyihalar uchun tavsiya etiladi.

Adabiyot

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil