Elementar funksiyalar — koʻphadlar, ratsional, koʻrsatkichli, darajali, logarifmik, trigonometrik, teskari trigonometrik funksiyalar, shuningdek, bu funksiyalardan toʻrt arifmetik amal va chekli marta qoʻllangan superpozitsiyalar yordamida hosil qilinadigan funksiyalarni oʻz ichiga olgan funksiyalar sinfi.

Elementar funksiyalar sinfi yaxshi oʻrganilgan va u amaliy matematikada koʻp qoʻllanadi. Elementar funksiyalar ning hosilasi hamisha Elementar funksiyalar boʻladi, lekin Elementar funksiyalardan olingan integral Elementar funksiyalar boʻlmasligi ham mumkin.

Butun ratsional funksiyalar

tahrir

Ushbu koʼrinishdagi funksiya butun ratsional funksiya deyiladi. Bunda   - oʻzgarmas sonlar,  . Bu funksiya   da aniqlangan. Butun ratsional funksiyaning baʻzi xususiy hollari:

Chiziqli funksiya

tahrir

Bu funksiya     koʻrinishga ega, bunda a, b, c - oʻzgarmas sonlar.

Chiziqli funksiya   da aiqlangan   boʻlganda oʻsuvchi,   boʻlganda kamayuvchi: grafigi tekislikdagi toʻgʻri chiziqdan iborat.

Kvadrat funksiya

tahrir
 
Parabolaning tekislikda joylashishi   hamda   larning ishorasiga bogʻliq boʻladi. Masalan,  ,   va  ,   boʻlganda uning grafigi shunday boʻladi.

Bu funksiya     koʻrinishga ega, bunda a, b, c - oʻzgarmas sonlar.

Kvadrat funktsiya R da aniqlangan boʼlib, uning grafigi parabolani ifodalaydi.

Ravshanki  

Kasr ratsional funksiyalar

tahrir

Ushbu   koʻrinishdagi funksiya kasr ratsional funksiya deyiladi. Bunda   va   lar oʻzgarmas sonlar  ,  . Bu funksiya   toʻplamda aniqlangan.

Kasr ratsional funksiyaning baʻzi xususiy hollari:

Teskari proporsional bogʻlanish

tahrir
 
Bu funksiya   toʻplamda aniqlangan, toq funksiya,   ning ishorasiga qarab funksiya   va   oraliqlarning har bir kamayuvchi yoki oʻsuvchi boʻladi.

U   (   ) koʻrinishga ega.

Kasr chiziqli funksiya

tahrir

U ushbu   korinishga ega. Bu funksiya     toʻplamda aniqlangan:

Ravshanki,  . Demak,  ,  . Uning grafigini   funksiya grafigi yordamida chizish mumkin.

Darajali funksiya

tahrir

Ushbu  ,   koʻrinishdagi funksiya darajali funksiya deyiladi.

Bu funksiyaning aniqlanish toʻplami   ga bogʻliq. Darajali funksiya  , boʻlganda   da oʻsuvchi,   boʻlganda kamayuvchi boʻladi.   funksiya grafigi tekislikning (0,0) va (1,1) nuqtalardan oʻtadi.

Koʻrsatkichli funksiya

tahrir

Ushbu   koʻrinishdagi funksiya koʻrsatkichli funksiya deyiladi. Bunda  ,  ,  . Koʻrsatkichli funksiya   aniqlangan,   da  ;   boʻlganda oʻsuvchi;   boʻlganda kamayuvchi boʻladi.

Xususan,   boʻlsa, matematikada muhim roʻl oʻynaydigan   funksiya hosil bovladi.

Koʻrsatkichli funksiyaning grafigi   oʻqidan yuqoridan joylashgan va tekislikning (0,1) nuqtasidan oʻtadi.

Logarifimik funksiya

tahrir

Ushbu   koʻrinishdagi funksiya logarifmik funksiya deyiladi. Bunda  ,  .

Logarifimlik funksiya   da aniqlangan,   funksiyaga nisbatan teskari;   boʻlganda oʻsuvchi,   boʻlganda kamayuvchi boʻlad.

Logarifmik funksiyaning grafigi   oʻqining oʻng tomonida joylashgan va tekislikning (0,1) nuqtasidan oʻtadi.

Trigonometrik funksiyalar

tahrir

Ushbu  ,  ,  ,  ,  ,   funksiyalar trigonometrik funksiyalar deyiladi.

 ,   funksiyalar   da aniqlangan,   davrli funksiyalar   da  ,   boʻladi. Ushbu   funksiya   toʻplamda aniqlangan   davrli funksiya  ,  ,   funksiyalar  ,  ,   lar orqali quyidagicha ifodalaydi:  .

Giperbolik funksiyalar

tahrir

Koʻrsatkichli   funksiya yordamida tuzilgan ushbu   funksiyalar giperbolik (mos ravishda giperbolik sinus, giperbolik kosinus, giperbolik tangens, giperbolik katangens) funksiyalar deyiladi va ular quyidagicha   belgilanadi.

Teskari trigonometrik funksiyalar

tahrir

Maʻlumki,   funksiya R da aniqlangan va uning qiymatlari toʻplami   boʻladi.

Agar   boʻlsa, u holda   va   toʻlamlarining elementlari oʻzaro bir qiymatli moslikda boʻladi.

  funksiyaga nisbatan teskari funksiya   kabi belgilanadi

Shunga oʻxshash   funksiyalarga nisbatan ts=ekari funksiya mos ravishda  , kabi belgilanadi.

Ushbu   funksiyalar teskari trigonometrik deyiladi[1].

Manbalar

tahrir
  1. Гулмирза Худойберганов, Азизжон Ворисов. Элементар функциялар, МАТЕМАТИК АНАЛИЗДАН МАЪРУЗАЛАР, 2010 — 67-70-bet.