Vikipediya

Eponim

Eponim — kimgadir, qayergadir yoki biror narsaga nomi berilgan shaxs, joy yoki narsa.

Soʻzning qoʻllanilishi

tahrir
 
Mifologik yunon qahramoni Orion – bu yerda koʻrsatilgan Orion yulduz turkumining eponimi va shu bilan birga yulduz turkumi ham bilvosita „Orion kosmik kemasi“ning eponimidir[1].

Eponim atamasi bir nechta oʻzaro bogʻliq usullarda qoʻllaniladi, barchasi ikkita nomlangan narsa oʻrtasidagi aniq munosabatga asoslanadi[2]. Eponim kimningdir yoki nimaningdir nomi bilan atalgan yoki atalganiga ishoniladigan odamga yoki, kamroq hollarda, joyga yoki narsaga nisbatan ishlatilishi mumkin. Shuningdek, eponim biror shaxs, joy yoki narsa nomi bilan atalgan yoki atalganiga ishonilgan kimsa yoki narsaga ham ishora qilishi mumkin. Muayyan shaxs nomi bilan atalgan odam, joy yoki narsa eponimik munosabatga ega boʻladi. Shu tarzda, angliyalik Elizabeth I (Yelizaveta I) Elizabeth (Yelizaveta) davrining eponimidir. Henry Fordni „Ford Motor kompaniyasining asoschisi“ deb ataganda, uning familiyasi va avtomobil kompaniyasi nomi oʻrtasida eponimik munosabat mavjud boʻladi. Bu atama badiiy asarning bosh qahramoniga (masalan, Rocky film seriyasidagi Rocky Balboa), shuningdek, yaratuvchilari nomi bilan atalgan asarlarga (masalan, „The Doors“ guruhining „The Doors“ albomi) nisbatan ham qoʻllanilishi mumkin. Walt Disney xuddi oʻzining nomidagi Walt Disney kompaniyasini yaratdi, uning nomi Walt Disney World kabi tematik parklarga ham tegishli boʻldi[3][4]. 

Eponimga misollar

tahrir
  • Intellektual mulk huquqida eponim Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi aspirin[5], geroin[6] va termos kabi umumiy savdo belgisi yoki brend nomiga, metonimiya shakliga murojaat qilishi mumkin.
  • Geografiyada joy va shaharlar muhim shaxslar bilan aloqador boʻlgan holda ham eponomik nom olishi mumkin. Masalan, aytishlaricha, Peloponnes yarim oroli oʻz nomini yunon qahramoni Pelopsdan olgan. Tarixiy davrlarda yangi shaharlar koʻpincha oʻz asoschilari, kashfiyotchilari yoki mashhur shaxslar sharafiga nomlangan (yoki eskilari qayta nomlangan). Bunga misollar qatorida tadqiqotchi George Vancouver sharafiga nomlangan Britaniya Kolumbiyasidagi Vancouver shahri va dastlab Isbister aholi punkti deb atalgan, ammo 1866-yilda qirolicha Victorianing eri sharafiga Prince Albert deb qayta nomlangan Saskatchewandagi shahar kiradi.
  • Fan va texnologiyada:
  1. Kashfiyot va innovatsiyalar koʻpincha kashfiyotchi yoki ularning rivojlanishiga taʼsir koʻrsatgan shaxs nomi bilan ataladi. Masalan, Avogadro doimiysi, Dizel dvigateli, Alzheimer kasalligi va Apgar shkalasi bunga misoldir. 
  2. Biologik nomenklaturada organizmlarga koʻpincha biror shaxsni sharaflash uchun ilmiy nomlar beriladi. Misol uchun Linnaea oʻsimligi (Carl Linnaeus sharafiga), Adansonia baobabi (Michel Adanson sharafiga) va Caligula kuyasi (Rim imperatori Caligula sharafiga) shular jumlasidandir[7][8].
  3. Koʻpgina astronomik obyektlar kashfiyotchisi yoki boshqa shaxs nomi bilan atalgan[9].
  • Sanʼatda:
  1. Pyesalar, kitoblar va boshqa shu kabi vositalar eponimlarga, yaʼni asosiy qahramonlar nomiga asoslangan nomlarga ega boʻlishi mumkin. Masalan, qadimgi yunon eposi Odyssey nomini bosh qahramoni Odisseydan, Robinson Crusoe romani esa undagi asosiy personaj nomidan olgan.
  2. Bu atama musiqa sanoatida ham, asosan albom nomlari bilan bogʻliq holda qoʻllaniladi; u bu sohada keng tarqalgan va chalkashlikka sabab boʻladi. Masalan, Bad Company guruhining birinchi albomi Bad Company deb nomlangan va unda „Bad Company“ nomli mashhur qoʻshiq ham mavjud. Buni hazil qilib, R. E.M. guruhi 1988-yildagi toʻplamiga Eponymous deb nom bergan. Eponimlarning eng chalkash holatlaridan biri 1969-yildagi „Black Sabbath“ qoʻshigʻidir. Bu qoʻshiq nomi 1963-yildagi Black Sabbath filmi nomidan olingan; qoʻshiqni yozgan guruh oʻz nomini Black Sabbath deb oʻzgartirgan va uni Black Sabbath nomli albomda chiqargan.
  • Qadimgi qabilaviy jamiyatlarda, jumladan qadimgi Yunonistonda va alohida ravishda ibroniylar orasida qabilalar koʻpincha oʻzlarining afsonaviy yetakchilari nomini qabila nomi qilib olishgan (masalan, axeylar Acheusdan, doriylar esa Dorusdan nom olgan).

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Orion kosmik kemasi – NASA Orion kosmik kemasi“. aerospaceguide.net. 2016-yil 15-iyul.
  2. ↑ „Eponim, n.: Oksford inglizcha lugʻati“. OED Onlayn. 26.10.2019.
  3. ↑ „Eponim“.Dictionary.com. Dictionary.com MChJ. 2014-yil 30-dekabrda olingan.
  4. ↑ „Eponim“. Merriam-Webster onlayn lugʻati. Merriam-Webster. 2014-yil 30-dekabrda olingan.
  5. ↑ „Bayer Co. United Drug Co.ga qarshi, 272 °F. 505 (SDNY 1921)“. Berkman Center for Internet & Society Garvard University, 2011-yil 25-mart.
  6. ↑ Xarper, Duglas. „geroin“. Onlayn etimologiya lugʻati.
  7. ↑ Beolens, Bo; Uotkins, Maykl; Greyson, Maykl (2014). Qushlarning eponim lugʻati. Bloomsbury nashriyoti.
  8. ↑ „Mavjud ninachilarning ilmiy nomlari bilan esga olingan shaxslar katalogi, shu jumladan barcha mavjud nomli turlar-guruhlar va jinslar-guruhlar nomlari roʻyxati“.[sayt ishlamaydi] Xalqaro ninachilar jamgʻarmasi (IDF) – Hisobot. 80: 1-168.
  9. ↑ Lauer, Tod. „Astronomik eponimlar“. (Wayback Machine saytida 2021-08-22 sanasida arxivlangan) Milliy optik astronomiya rasadxonasi. Olingan 2021-08-22. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eponim&oldid=5325938" dan olindi