Erlik

Erlik (moʻgʻ.: Erleg; Er-Kaan (Janubiy Alt. Er-Kaan), Irlik (-xan ) (xakas: Ирлік)) qirgʻizcha: Erlik Kan — turkiy va moʻgʻul mifologiyasida yer osti dunyosining hukmdori, oʻliklar saltanatining oliy hukmdori.

Erlik

yer osti dunyosi hukmdori
Mifologiya	turkiy, moʻgʻul (mongol)
Boshqa tillardagi ism	moʻgʻul. Er-Kaan (Janubiy Alt. Er-Kaan), Irlik (-xan) (xak. Irlik)
Bolalari	Temirkan

Erlik siymosi Ulgen qiyofasiga qaraganda universalroq boʻlib, u deyarli barcha turkiy-moʻgʻul xalqlarining, ham shomanistlar, ham lamaistlarning eʼtiqodlarida keng tarqalgan. Erlik nomi qadimgi turkiy runik yodgorliklarda uchraydi. Taxminlarga koʻra, bu nom qadimgi uygʻurlarning Erlik-Kagan — doʻzax hukmdori haqidagi gʻoyasiga borib taqaladi.

Erlik va qizlari

Oltoylar mifologiyasida Erlik

Kamlar (shamanlar) eʼtiqodiga koʻra, Erlikning qora, qalin, jingalak sochlari yelkasiga tushadi, katta qora moʻylovi quloqlari orqasida joylashadi, soqoli tizzagacha choʻziladi. U yettita ayiq terisini kiyib, yettita qora qunduz ustida uxlaydi. Uning qilichi yashil temirdan, kosasi esa odamning bosh suyagidan yasalgan. Erlikning togʻi qudratli qora hoʻkiz boʻlib, uni qamchi oʻrniga oybolta bilan haydaydi.

Erlikning yer osti dunyosi gʻarbda joylashgan boʻlib, unga eshik yer boʻshligʻidan boshlanadi. Baʼzi fikrlarga koʻra, bu dunyo Erlik oʻgʻillari yashaydigan toʻqqiz qatlam yoki qatlamdan iborat. Oltoyliklar Erlikning barcha oʻgʻillarini hurmat qilishadi, ularning ismlarini bilishadi va ular uchun qabilada qurbonlik qilishadi. Pastki dunyoda quyosh va oy ham bor, lekin ular xira porlaydilar, shuning uchun u yerda abadiy qorongʻulik hukmronlik qiladi. Pastki dunyoga kiraverishda qora dum, qaynoq suv qozoni bor. U yerda bepoyon botqoqliklar, odamlarning koʻz yoshlari bilan toʻlgan koʻl, oʻldirilgan yoki tasodifan oʻldirilganlarning qonidan hosil boʻlgan qizil koʻl, shuningdek, oʻz joniga qasd qilishlar mavjud. Shuningdek, ot tukli koʻprikli tubsiz qora koʻl bor. Qora koʻlning orqasida vafot etgan ajdodlar hududi joylashgan. Vafot etgan ajdodlarimizning yer osti dunyosidagi turar joyi ortida Erlikning katta oʻgʻli Temirkanning qizlari yashaydi. Temirxonning oʻzi esa katta oʻtovda yashaydi, uning yonida bogʻlovchi ustun bor.

Erlik qora loydan yoki koʻk (qora) temirdan yasalgan Toʻyboʻm daryosi qirgʻogʻidagi odam koʻz yoshlaridan yasalgan saroyda yashaydi, uning ustida ot tukidan yasalgan koʻprik bor. Uni yirtqich hayvonlar — dutpa qoʻriqlaydi. Saroydagi soqchilikda ilmoqli (karmak) Erlikning (elchi) xizmatkorlari bor.

Erlik kuch jihatidan Ulgenga teng boʻlgan, u dunyoni yaratishda Qudaydan (Ulgen) kam qatnashmaydi. Shamanistik chaqiriqlarda Erlik „odam Erlikning“ otasi deb ataladi. Erlikdan odamlar bebaho neʼmat — boshqa olamlarga yaqin boʻlib, ularning qalbiga kirib borish sanʼatini oladi. Birinchi kam uning sovgʻasini va Erlikdan dafni (tunur) oldi.

Xakas mifologiyasida Erlik

Xakaslar Erlikxonning jirkanch qiyofaga ega ekanligiga ishonishgan. Koʻzlar orasidagi masofa chorak (18 sm), quloqlar orasidagi masofa sazhen (2,13 m), uyning tutun teshigi doirasi kattaligidagi bosh hamda qozon tagi kattalikdagi peshona. U beligacha yetib boruvchi katta qora soqol qoʻygan. U qoʻlida qora ilon shaklida qamchi ushlab, qora argamak minadi.

Erlikxon nomi yovuz kuch xudosi sifatida allaqachon qirgʻiz runik yozuvlarida „Erklig“ shaklida uchraydi, bu qudratli degan maʼnoni anglatadi. Xakaslar uni allegorik tarzda „Chir Xudayi“, yaʼni Yer xudosi, shamanlar esa „Odam Xon“, yaʼni Buyuk Ota deb atashgan. Mifologiyada u yer osti dunyosining ettinchi (bazi shakllarda toʻqqizinchi) qatlamida (yerda) yashaydi. Erlikxon saroyi yetti dengiz (bazi shakllarda toʻqqizta) ogʻzida, Olovli va Zaharli dengizlar sohilida (Talaynang Oo Talaydan) joylashgan yetti burchakli mis uydir. Iliq yengil shabadaning nafasi (tan) xakaslar tomonidan yer osti xudosi Erlikxonning nafasi sifatida qabul qilingan. U odamlarga zarar etkazishga harakat qiladi. Iliq shamol (tang) esganda, ochiq ogʻiz bilan nafas olish taqiqlangan.Shuning uchun xakaslarda falaj „tan sapxany“ — tom maʼnoda shamol zarbasi deb ataladi. Erlikxon qaysi tomondan zarba bersa, u taraf falaj boʻladi.

Erlik Kuday bilan birga yerning yaratilishida ishtirok etgan. U suv ostida choʻkib, Kuday yerni yaratgan asl loyni olib chiqdi. Ammo qolgan loyni ogʻziga yashirib, keyin Ulgen yaratgan tekis yuzaga qusdi. Natijada yerda togʻlar, tepaliklar va botqoqliklar paydo boʻldi. Ulgenning soʻzlariga koʻra, bu bilan u yerning ideal silliq yuzasini buzgan.

Erlik bir muddat oy va quyoshni Qudaydan iltijo qilib, qaytishni istamadi, keyin Quday oy va quyoshni ushlab, tez yerga koʻtarilib, ularni moviy osmonga mixladi.

Erlik Ulgen yaratgan odamni qoʻriqlayotgan itni vasvasaga solib, uning ichiga kirib, jonini pufladi. Shu bilan birga, u Kuday yaratgan odamni buzdi, shuning uchun odamning sochlari oʻsib ketgan va Kuday odamni tozalashi va hatto soqolini olishi kerak edi.

Buning uchun Ulgen Erlikni osmondan yerga agʻdardi. U oʻz botirini Mangʻdishirga yubordi, u Erlik bilan jang qilib, uni magʻlub etdi. Mangdishir bilan boʻlgan jangdan soʻng Erlik Ulgendan hech boʻlmaganda yer soʻray boshladi, lekin u rad etdi. Nihoyat, Erlik tayogʻini yopishtirish uchun yetarli yer berishni soʻradi, Ulgen (Kuday) bunga rozi boʻldi. Erlik tayogʻini yerga tiqdi va odamga dushman boʻlgan har xil sudralib yuruvchilar va yuqumli kasalliklar sudralib chiqdi. Keyin Ulgen uni yer ostiga agʻdarib tashladi va u bilan birga yer yuzidagi odamga baxtsizlik keltiradigan ruhlarga aylangan xizmatkorlarini agʻdarib tashladi. Erlikning doimiy xizmatkorlari kermyos, oʻliklarning ruhlari va shamanlar edi.

Erlik hayvonlarni yaratdi: ayiq, boʻrsiq, mol, tuya, choʻchqa, sigir. U Kerey-kan va Karash botirlarini yaratdi. U birinchi odamlarni Ulgenning (Kuday) daraxtdan mevalarni isteʼmol qilish taqiqini buzishga undadi.

Erlik Ulgen bilan doimo raqobatlashardi. Eng mashhur raqobatlardan biri: kimning kosasidan gul oʻssa, u yaratuvchiga aylanadi. Erlikning kosasidan gul oʻsib chiqdi, lekin Ulgen kosalarni almashtirib gulni oʻgʻirladi.

Badiiy adabiyotda

Erlik sovet fantast yozuvchisi Vivian Itinning „Kaan-Kerede“ (1926) hikoyasida (sheʼrida) eslatib oʻtilgan boʻlib, u yerda Erlik marosimining tavsifi berilgan:

"Mana, siz bu yerda [shamanning tamburida] xochni koʻrasiz — svastikaning qadimiy ramzi va Erlik nomi, Erhe, Masihning ismi bilan bogʻlangan boʻlishi mumkin. […] Erlik va Ulgen dunyoni kim yaratishi haqida bahslashardi. Oldinlariga ikki piyola sut qoʻyib, koʻzlarini yumdilar: kimning kosasida gul ochsa, u yaratadi. Ayyor Ulgen qudratli xudoni magʻlub eta olmasligini bilardi. U koʻzlarini ochdi, Erlik kosasidan gulbarglari gullab-yashnagan gul koʻtarildi. Ulgen gulni ushlab, kosasiga tashladi… Ulgen yaratgan yer qirgʻiz dashtidek tekis edi. Bu dunyo shu qadar zerikarli ediki, Erlik bunga chiday olmadi. U Oltoy va boshqa togʻlarni, yovvoyi hayvonlar va sudraluvchilarni yaratdi. Odamlar, eng himoyasiz, yangi musofirlar uchun baxtsiz oʻljaga aylandi. Shunda Erlik odamlarga jon pufladi, ularga hikmat berdi. Oʻshandan beri insonning oʻzida ikkita dushmanlik tamoyili bor: oʻlik tana samoviy Ulgenniki, oʻlmas ruh Erlikka tegishli. Inson oʻlsa, ruhi ijodkorning haqqi bilan Erlikka qaytadi.

Tasviriy sanʼatda

Grigoriy Choros-Gurkin tomonidan chizilgan „Boos Erlik“ surati (1935).

Fanda

Erlik nomi Umnegovda topilgan Erlikosaurus dinozavrning nomi uchun ishlatilgan.

Yana qarang

• Yama (buddizm)

Havolalar

• „Упоминание божества Эрлика в древнетюркской рунической надписи Алтын-Кёль I“ (deadlink). 2009-yil 3-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 21-noyabr.
• Çoban, Ramazan Volkan. Türk Mitolojisinde Kötülük Tanrısı Erlik’in İnanıştaki Yeri, Tasviri ve Kökeni (Turkish) (Wayback Machine saytida 2020-07-01 sanasida arxivlangan)
• ERLİK