Fandagi firibgarlik

Fandagi firibgarlik (ilmiy firibgarlik) (inglizcha: Scientific misconduct, Scientific fraud, Research misconduct olimlar tomonidan noloyiq yoki noqonuniy foyda olish uchun qilingan qasddan aldash . Ilmiy firibgarlikning eng jiddiy turlari plagiat va maʼlumotlarni qalbakilashtirishdir .

Ilmiy firibgarlikning asosiy turlari

AQSh Milliy fan fondi ilmiy firibgarlikning uchta asosiy turini aniqlaydi  :

• fabrikatsiya- maʼlumotlarni yoki tadqiqot natijalarini keyinchalik eʼlon qilish bilan qalbakilashtirish;
• maʼlumotlarni qalbakilashtirish — tadqiqot oʻtkazishda foydalaniladigan materiallar, asbob-uskunalar yoki jarayonlar bilan manipulyatsiya qilish, shuningdek maʼlumotlar yoki tadqiqot natijalarini oʻzgartirish yoki bostirish, ularning buzilishiga olib keladi;
• plagiat — boshqa odamlarning gʻoyalari, asarlari, tadqiqot natijalari yoki matnlarini mualliflarining ruxsatisiz oʻzlashtirib olish.

Jeyms Gudvin olimlar tomonidan maʼlumotlarni ataylab soxtalashtirishning toʻrt turini aniqlaydi:

• olimlar tomonidan maʼlumotlar toʻplash umuman amalga oshirilmaydigan maʼlumotlarni yaratish (soxtalashtirishning eng ekstremal turi);
• olimlar tomonidan ilgari surilgan gipotezalarni tasdiqlashga hissa qoʻshadigan maʼlumotlarni qisman yashirish yoki oʻzgartirish;
• olimlar maʼlum miqdordagi maʼlumotlarni toʻplaydi va rasmni toʻldirish uchun etishmayotgan maʼlumotlarni kiritadi;
• olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalarini, ular tomonidan olingan natijalar kutganlaridan farq qiladigan hollarda toʻliq yashirish.

Tarqalishi

Ushbu hodisaning tarqalishi haqida turli xil fikrlar mavjud. Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ilmiy firibgarlik juda kam uchraydi: masalan, 1982—1988-yillarda AQSh Milliy Sogʻliqni saqlash instituti tomonidan moliyalashtirilgan 50 000 ga yaqin tadqiqotchilar orasida har yili 10—15 noqonuniy xatti-harakatlar ayblovlari qoʻyilgan. 1987-yilda nomi oshkor etilmagan Amerika universitetida oʻtkazilgan yana bir tadqiqotga koʻra, olimlarning taxminan 30% hamkasblarini plagiat yoki maʼlumotlarni soxtalashtirishda gumon qilishgan, ammo ularning faqat yarmi buni tekshirishga yoki boshqa hamkasblarining eʼtiborini vaziyatga qaratishga harakat qilgan. 2005-yilda Nature jurnali maʼlum qilishicha, AQSh Milliy Sogʻliqni saqlash instituti tomonidan moliyalashtirilgan soʻrovda qatnashgan olimlarning 33 foizi ilmiy etika meʼyorlarini buzganliklarini tan olishgan.

Daniele Fanelli tomonidan 2009-yilda 18 ta ilmiy axloq qoidalarining buzilishiga oid (asosan AQSh va Buyuk Britaniyada va asosan biotibbiyot sohalarida) chop etilgan meta-tahlilga koʻra, olim kamida bir marta soxtalashtirish yoki maʼlumotlarni manipulyatsiya qilganligini tan olish chastotasi: 0,3% dan 4,9% gacha, haqiqiy qiymat esa 1,97% (bu bahoni ehtiyotkorlik bilan qabul qilish kerak, chunki tadqiqotlar natijalari bir xil emas) va olimlarning 9,54% (oʻrtacha 6 ta tadqiqot) unchalik jiddiy boʻlmagan jinoyatlar uchun tan olingan. Olimlar tomonidan o‘z hamkasblariga nisbatan ushbu ko‘rsatkichlar bahosi („Siz kamida bitta olimni shaxsan bilasizmi…“ kabi savollarga berilgan javoblar asosida) mos ravishda 14,12% (o‘rtacha) va 28,53% ni tashkil qiladi.

Olimlarning atigi 2 foizi maʼlumotlarga notoʻgʻri munosabatda boʻlganliklarini tan olishgan boʻlsa-da, mutlaq nuqtai nazardan bu koʻrsatkich yanada taʼsirchanroq koʻrinadi, chunki olimlar har yili 2 millionga yaqin maqolalarni nashr etadilar. Ilmiy firibgarlik hatto The Lancet, Science and Nature kabi nufuzli nashrlarda chop etilgan maqolalarda ham uchraydi.

Oxirgi yillarda ilmiy hamjamiyatdagi eng shov-shuvli voqealar Janubiy koreyalik biolog U Suk Xvan, nemis radiofiziki Yan Xendrik Schoen va amerikalik immunolog Luc Van Parijs kabi dunyoga mashhur olimlarning harakatlari tufayli yuzaga kelgan janjallar boʻldi .

Yana qarang

• Ilmiy etika
• Climategate
• Jeffri Bill roʻyxati
• Yirtqich jurnallar
• Nikolas Veyd