Kirish

tahrir

Navroʻz Shimoliy yarımsharda bahorning boshlanishi sifatida, kecha-kunduz tenglashgan kunda (martnıng 20, 21 va yoki 22-da) boshlanadi. Baʼzi xalqlar bahor faslining kelishini tabiatning uygʻonishi bilan bogʻlaydilar, shu munosabat bilan bayramlar oʻtkazishadi, uni yangi yilning boshlanishidek bayram qiladilar. Qadim zamonlardan boshlab Ozarbayjon, Oʻzbekiston, Eron, Afgʻonıston, Tojikistonda va yana koʻplab sharqiy oʻlkalarda bahorning — yangi yilning kelishini bayramlar bilan qarshi olishadi. Martning 21-sanasi Eron va Afgʻonistonda rasmiy taqvimning dastlabki kuni hisoblanadi. 2009-yil 30-sentyabda  Navroʻz YUNESKO tarafidan nomoddiy madaniy meros roʻyxatiga kiritilgan, 2010-yil 23-fevralda esa BMT Bosh Assambleyasining 64-sessiyasıda 21-mart „Xalqaro Navroʻz Kuni“ deb eʼlon qilindi. Hali ham bu bayram davom etmoqda.

Bayramning umumiy tasviri

tahrir

Navro‘z qadimiyligi, keng geografik qamrovi va uni nishonlash vaqtidagi turli davrlari sababli, nomoddiy madaniy merosning xilma-xil hususiyatlarini o‘z ichiga oladi. U „Navro‘zi Jamshid“ini anglatgan Eronning afsonaviy shohi Jamshid va shu kabi afsonalarga asoslangan ko‘pgina madaniy shakl va tasvirlardan tashkil topgan.

Shunga o‘xshash afsona hind mifologiyasida ham mavjuddir, bundan tashqari „Bo‘zqurt“ nomli turk afsonasida, „Amoo Novrouz“ Eron afsonasida, Afg‘oniston va O‘rta Osiyo mamlakatlari afsonalarida Nanex Novrouz Amoo Novrouzni kutadi, lekin yangi yil kirib kelganida uxlab qoladi. Amoo Novrouz u uxlab ѐtganida kelib ketadi. Bu voqea har yili takrorlanaveradi. Bu afsonalar eskirgandek tuyulsa ham, ular bugungi kunda madaniyatimizda uchrab turadi. Ertaklar, epik sheʼrlar, „Navro‘z sheʼrlari“ deb nomlanadigan mumtoz sheʼrlar bilan birga, bugungi kunda Navro‘z marosimidan oldin va keyin kitob, jurnal, internetda chop etilgan shoirlar va radio, televidenieda yangraydigan musiqa: qadimgi va mumtoz Eron musiqasida maxsus kuylar va qo‘shiqlar mavjud bo‘lib, ular „Naz-e Novrouz“, „Yaad-e Novrouz“, „Novrouz-e Xordak“, „Novrouz-e Xara“ i „Novrouz-e Saba“ deb nomlanadi. Usmonli turk imperiyasida ham shunga o‘xshash kuy va musiqalar yang- ragan. Boshqa Navro‘zlarda bu marosimga aloqador ko‘pgina kuy va musiqalar mavjud. „Navro‘z“, „Muborakbod“, „Shohmoylar“, „Sumalak“, „Boychechak“, „Binafsha“ kabi fol’klor ashulalalari O‘zbekistonda bugungi kunda ham mashhur. Hozirda mahalliy, milliy va hatto millatlararo konsertlarda kuylanadigan Navro‘z kuy va qo‘shiqlari mavjud. Bundan tashqari „Mulla Mamajon“ afg‘on qo‘shig‘i juda mashhur bo‘lib, Mozori Sharifda, Eron, Tojikistonda ham quylanadi.

Barcha Navro‘zlarda mahalliy va anʼanaviy raqslar mavjud bo‘lib, ular etnik guruhlar tomonidan ijro etiladi, Ozarbayjon va o‘zbek raqslari kerakli maromda ijro etiladi va madaniy hamda lingvistik ko‘rinish maxsus fol’klor ko‘rinishlariga uyg‘unlashgan. Bular orasida „Xan Bazi“ va „Kusex Galin“ Eronda, „Kusa Kusa Xani“ Ozarbayjon va Turkiyada hamda „Bahor Xonim“, „Navro‘z bobo“, „Dehqon bobo“, „Nasriddin“ O‘zbekistonda, „Aspak bozi“ (masxaraboz), „Laklak bozi“ Qirg‘izistonda, uloq, otchopar, ko‘pkari, kurash, qo‘chqorlar, xo‘rozlar jangi va boshqalar. Tajriba, bilim va hunar, shuningdek, uy jihozlarini yangilash, bolalar uchun o‘yinchoqlar yasash, qimmatli tosh va metallardan yasalgan zargarlik buyumlari, ayniqsa yosh kelin-kuyov uchun bezak mahsulotlari bayram nishonlashning turli bosqichlarida qo‘llaniladi. Umuman olganda, bayram marosimlarida ushbu odatlar umumiy qimmatga va boy madaniy xilma- xillik ko‘rinishidagi o‘ziga xoslikka ega.

Sanalarni belgilash asosan qadimiy astronomik taʼlimot asosida hisoblanadi. O‘rta asrlarda yilnoma asosan Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy va Umar Xayyom kabi mashhur olimlar tomonidan tasdiqlangan va to‘g‘rilangan.

Har bir oila va jamiyatda nishonlanadigan ko‘pgina marosim, anʼana va madaniy hodisalar mavjud. Bayramning eng muhim vazifalaridan biri bu ommaviy yig‘inlar bo‘lib, u yerda madaniy almashinuv va tadbirlar marosimlarga qo‘shib o‘tkaziladi. Suv va olov bilan bog‘liq maxsus ommoviy marosimlar bunga misol bo‘la oladi.

Masalan, Eronda aholi „Charshanbeh Suri“ yoki „Charshanbeh-e Otash“ deb nomlanadigan yilning so‘nggi chorshanba kuni, buloq yoki olov ustidan sakrashadi. Ozarbayjonda ketma-ket keladigan yilning so‘nggi to‘rt chorshanbasi mashhur bo‘lib, ular „Charshanbeh Ob (suv)“, „Charshanbeh Bod (shamol)“, „Charshanbeh Xok (er)“ va „Charshanbeh Otash (olov)“ deb nomlanadi, bu paytda odamlar olov atrofida yurib, anʼanaviy qo‘shiqlar aytadilar va yoxud olov yoki suv atrofida raqsga tushadilar.

Kurd va zardo‘shtlar, Turkiya va O‘rta Osiѐ mamlakatlari xalqlari orasida Navro‘z arafasida olov bilan bog‘liq marosimlar mavjud. Masalan, Qirg‘iziston Respublikasida odamlar qarzlarini to‘laydilar, uylarini yig‘ishtiradilar, qo‘shnilari bilan urishib qolgan bo‘lsa yarashib, ularni kechiradilar. To‘kin-sochinlik, hosildorlik va yomg‘ir timsoli sifatida barcha idishlarni sut, qatiq, bug‘doy va bahorgi suv bilan to‘ldiradilar. Qariyalar aytishlaricha, bu insonlardan turli xil kasalliklar va omadsizliklarni haydaydi.

Ko‘pgina qishloq va qabilalarda yilning so‘nggi chorshanbasi va Navro‘z arafasida uy bekalari va qizlar uylari yaqindagi chashma, buloq yoki quduqdan suv keltirishadi.

Bayramning birinchi soatlari oila-oila bo‘lib keksalarni, qo‘shnilarni, yordamga muhtoj oilalarni va nogironlarni yo‘qlash bilan boshlanadi. Mehmondorchilik chog‘ida odamlar bir- biriga sovg‘alar ulashadi, ayniqsa, yosh bolalar va kelin-kuyovlar- ga sovg‘a ulashish odat bo‘lgan. Bayram o‘yin va tomoshalar bilan davom etadi, Eronda mahalliy kurash, poyga, „Bandbozi“ (dorda yurish), Afg‘oniston va O‘rta Osiyo mamlakatlarida chavandoz buzoq boshini eslatadigan buyumni tutishga harakat qiladigan „Buz kashi“ o‘yini keng tarqalgan va bu o‘yinlar bir necha kun davom etadi. Qirg‘iziston Respublikasida o‘tkaziladigan o‘yinlar haqida alohida to‘xtalish kerak: Ot Charbish (poyga), Qiz Kumay (otda qiz ortidan quvish), Kok Noru yoki Uloq Tortish (echki tutish), Enish (ot ustida kurash), Kurash (anʼanaviy kurash) va Jambu Atuu (otda kumush bo‘lakka o‘q otish) va o‘smirlar va bolalar uchun o‘tkaziladigan maxsus o‘yin „Ak Cholmok“. O‘tganlar haqiga noz-neʼmatlar keltirib, ularning qabrlarida sham qo‘yishadi. Ozarbayjonda Navro‘z nishonlashning ikkinchi kuni erkaklar o‘tganlarning haqiga duo o‘qiydi va bu „Otalar kuni“ deb nomlanadi. Qozog‘istonda bayram arafasida odamlar eshik oldiga ikkita yoqilgan sham olib keladi.

Ikkita asosiy va muqaddas taom mavjud bo‘lib, birinchisi Navro‘zda yoki uning arafasida tushlik, ikkinchisi Navro‘zda peshin taomi. Taom qaynatilgan guruch va sabzavot, tovuq go‘shti, bug‘doy ugrasi va baliq kabi masalliqlardan iborat bo‘lib, ular odamlar yashayotgan hududga qarab qo‘shiladi.

Qirg‘izistonda bayram tushligidan so‘ng odamlar ko‘chaga saylga chiqib bayramni nishonlaydilar. Kichik shahar va qishloqlarda qurbonlikka keltirilgan buqadan Nooruz Kedji yoki Chon Kedji (sho‘rva) tayyorlash uchun maxsus joylar tanlanadi. Bu qadimiy taom go‘sht, yog‘, guruch, no‘xot, arpa, bug‘doy, jo‘xori, so‘li uni, tariq, kartoshka va ziravorlardan tayyorlanadi.

Shuni taʼkidlash joizki, Qirg‘iziston Respublikasida yarim muqaddas taomlar oilaviy bayram tushliklarida tortilib, jamoaviy marosimlarda tortilmaydi.

Bayramning eng muhim nishonalaridan biri bu dasturxon bo‘lib, unga ramziy buyumlarga mos taomlar qo‘yiladi. Buyumlar tozalik, nur, tinchlik va boylikni anglatadi. „Sofrex“ yoki Eronda „Sofrex-ye haft Sin“ deb nomlanadigan stol, poklik belgisi suv, yorug‘lik belgisi sifatida sham yoki fonus, o‘simliklar belgisi sifatida „Sabzex“ yoki „ko‘katlardan tayyorlangan taom“, Eronda „Samanu“, Qirg‘izistonda va O‘zbekistonda „Sumalak“, Turkmanistonda „Samani“, Tojikistonda „Somoluk“lardan tuziladi.

Qirg‘iziston Respublikasida Navro‘z bayramini nishonlashning asosiy anʼanalaridan biri bu uylarini, odamlarni va mol-mulkini tozalash uchun uylarga qora archa hidini taratish (Alastau) yoki „Adirashman“ (ignabargli daraxt bilan), Eronda esa yovvoyi ruta bilan taratish odat bo‘lgan.

Bayramning asosiy elementlari musiqa, raqs, og‘zaki nutq hamda adabiyot, hunarmandchilik va rassomchilik (asosan miniatyura sanʼati)dan tashkil topadi. Turli xil hunarmandlar o‘z qo‘llari bilan bezaklar, bolalar uchun o‘yinchoqlar yasab berishadi. Bu o‘yinchoqlardagi bezaklar, sheʼriyatdagi asosiy mazmun, musiqa va raqslardagi badiiy maʼno, rasmlardagi asosiy mazmun Navro‘z bayramida bahorni kelishi va tabiatning yangilanishini aks ettirgan. Misol uchun, Qirg‘iziston Respublikasida Akayn — ko‘cha sanʼatkorlarining chiqishlarida Yangi yilni olqishlash maʼnosi ko‘tarilgan. Bundan tashqari akaynlar afsonaviy voqealarni ko‘rsatib namoyishlar qo‘yishgan. Shuningdek, O‘zbekstonda ham Navro‘zni sharaflash qo‘shiqlari fol’klor sanʼatkorlar baxshi, shoir va dostonchilar repertuaridan ham joy olgan. Navro‘zga bag‘ishlangan ayrim epik afsonalar bizlarning kungacha saqlanib qolgan (Xorazm, Surxondarѐ, Qashqadarѐ, Samarqand). Anʼanaviy musiqaning rivojlanishiga diniy marosim ohangi ham o‘ziga xos hissa qo‘shgan, bular Buxoroning „Shashmaqom“, „Xorazm maqomlari“ va „Farg‘ona — Toshkent maqomlari“ kabi cholg‘u va yakkaxon maqom siklini yaratishga asos bo‘lgan.

Ozarbayjon nishonlanishi

tahrir
 
Ozarbayjonning pochta markası. Ozarbayjonlik ayol bayramona kiyimda

Ozarbayjonda  odatga koʻra Navroʻz bayramida qoʻyiladigan taomlar bahorning kelishidan, tabiatning jonlanishidan, uygʻonishidan darak beruvchi taomlardir. Ozarbayjon qishloq aholisi yil davomida moʻl-koʻlchilikni orzu qiladilar, bayramga toʻrt hafta qolganda har chorshanba oqshomi va bayram kuni olov yoqib, qoʻshiq („kun chiq!“ nagʻmasi va boshq.) aytish bilan olovga, quyoshga eʼtiqod va imon keltirishadi. Butun bu marosimlar Islomdan ancha avval mavjud boʻlgan qadimgi sharq anʼanalarining davomidir.

Chorshanbalar

tahrir
 
SSSR-ning pochta markası. Ozarbayjonda Navro`z

Baʼzi qadimgi manbalarda aytilishicha, koinot 4 unsur-suv, havo, tuproq, olovdan iboratdir. Har yil 4 chorshanba Navroʻzdan, kun va tunning tenglashishidan avval nishonlanadi.Yaʼni inson suv, olov, havo, tuproq bilan bogʻliqdir.

  • Birinchi suv chorshanbasi deyiladi. Yaʼni bahorda daryolar daryoga tushib, muzli yerlar buloqqa aylanadi. Tuproq asta-sekin iliqlasha boshlaydi. Qızlar buloqlardan  shirin suv keltiradilar, uyning atrofiga sepadilar, yuzlarini yuvadilar.
  • İkkinchisi olov chorshanbasi deyiladi. Unga koʻra, bahorda quyosh asta-sekin tuproqni qizdiradi, insonni yaratmoq uchun tayyorlaydi. Olov chorshanbasida gulxanlar yoqiladi. Har bir oila aʼzosi uchun sham yoqiladi.
  • Uchinchisi  havo chorshanbasidir. Yaʼni shamol yerdagi daraxtlarni, gullarni silkitadi.
  • Toʻrtinchisi  tuproq chorshanbasidir. Tuproqni ona tabiat suv bilan ishlatdi, quyosh-la isitdi, insonni yaratmoq uchun hozirladi. Unga koʻra ilk bahor ekinini tuproq chorshanbasi kuni ekishni boshlagan. Keksa ayollar „bugʻdoyni, meni asra“ deb duo qiladilar.

Odatlar

tahrir
 
Odatga kora, dasturxonga "s" harfi bilan boshlanadigan 7 yangi narsa qo`yiladi

Navroʻz bayramida quyidagi odatlar bajariladi:

  • Shlyapa otmoq. Eshikka tashlangan shlyapani boʻsh qaytarmaslik.
  • Quloq tutishga chiqish. Agar yashirin tinglanayotgan uydan xush suhbatlar eshitilsa, bu orzularning amalga oshishiga ishoradir.
  • Olovda toblanmoq. Olovda toblanayotganda quyidagicha aytiladi: „Ogʻirligim oʻtda yonsin“.
  • Uzuk foliga qarash. Qizlar uzukni tutqichga bogʻlab suv toʻla stakanga soladilar.Uzuk stakanga necha marta tegsa qiz shu yoshida turmushga chiqadi.
  • Bugʻdoy yetishtirish. Bu bahorning kelishiga ishoradir.
  • Tuxum chaqishtirish. Oʻyinning natijasida taraflardan biri yutgan tarafning talablarini bajaradi.
  • Mehmonga bormoq. Navroʻzda qarindosh va tanishlarning uyiga mehmonga ketadilar, ularga Navroʻz sovgʻalari oboradilar.
  • Sham yondirmoq. Navroʻzda oilaning soni qadar sham yondiradilar.
  • Urishganlarning yarashishi. Navroʻzda hech kim arazlashib qolmasligi kerak. Butun urishganlar yarashadilar.
  • Yalla. Ozarbayjon xalqining qadim davrlaridan beri mavjud boʻlgan raqsidir. Buning maʼnosi insonlarning birligidir.
  • Xoʻroz urishtirmoq. Buning uchun maxsus xoʻrozlar boqiladi.
  • Navroʻz oʻyinları oʻynamoq. Masalan, enzeli.

Qadriyatlar

tahrir

Navro‘zda tinchlik va birdamlik, totuvlik va qo‘shnichilik kabi ulug‘ qadriyatlar ilgari surilgan. Misol uchun, oqsoqollar urishgan oilalarni yarashtirib oilalarni saqlab qolishgan. Tojikistonda munosabatlari buzilgan insonlar oqsoqollarning nasihatlarisiz o‘zlari yarashib ketishgan. Bu madaniy marosimlarda madaniy xilma-xillik va insonparvarlik, sog‘lom turmush tarzi va yashash sharoitini yanglish kabi odatlar avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. Bolalar ham Sofreh, yaʼni tuxumlarini bo‘yash va bezash kabi udumlarda faol qatnashib kelishgan. Bu tuxumlar sovg‘a sifatida bolalarga tarqatilgan. Taqdim qilingan fil’mda ham, bu shuni bildiradiki, tuxumlarni bo‘yash asosan bolalar tomonidan bajariladigan Navro‘z bayramining go‘zal bir udumidir. Sovg‘alar (ko‘pincha yangi kiyimlar) asosan bolalarga beriladi. Bu tantanalar bolalarning xotirasida muhrlanib qoladi va ular ham keyinchalik bu anʼanalarni davom ettirib, o‘zlaridan key- ingi yosh avlodga o‘tkazadilar.

Navro‘z bayramida tabrik xatlarini jo‘natish ham do‘stlikni mustahkamlaydi. Bir-biridan uzoq o‘lkalarda yashovchi insonlar tabrik maktublarini jo‘natib o‘rtalaridagi aloqalarini yaqinlashtiradilar va bu bir-birinikiga mehmonga, sayohatga chiqishga undaydi. Navro‘z bayramlari vaqtida pochta idoralarida ish boshqa kunlarga nisbatan juda ham faollashadi.

Ayollarning tutgan o‘rni

tahrir

Ayollar marosimlarni boshqarib, yoshlarga anʼana va udumlar bo‘yicha bilimlarini o‘rgatib, ushbu madaniy marosimda asosiy rolni o‘ynaydilar.

Ular marosimlarda muhim ahamiyat kasb etib, ayrim hollarda marosimni boshqaradigan: Samanini muqaddas taom sifatida tayyorlaydigan yagona inson bo‘lib qoladilar. Qirg‘iziston Respublikasida ayollar Somoloka taomini Navro‘zdan o‘n to‘rt kun avval tayyorlashga tushadilar, lekin Afg‘onistonda bu taomni Navro‘z arafasida tayyorlashadi. Bundan tashqari, ular „Sabzeh“ (loviyaning yashil novdalari), Sofreh, shirinliklar ni muqaddas belgi sifatida tayyorlaydilar.

Madaniy birdamlik

tahrir

Bu bayram madaniyatning bir qismi bo‘lib, madaniy birdamlikni kuchaytiradi. Bayram nishonlash chog‘ida hunarmandlar ushbu madaniyatning keng yo‘nalishlarini va mahalliy, milliy va hududiy madaniyatni o‘zida aks ettiruvchi va tarqatuvchi bo‘g‘in hisoblanadi.

Navro‘z marosimi va ayniqsa, mahalliy anʼanaviy marosimlar turli davlatlarda xalq uchun milliy va mahalliy birdamlik kasb etadi. Misol uchun, Navro‘z bayrami kunlari tug‘ilgan ayrim bolalarning ismini Navro‘z yoki unga boshqa ism qo‘shib „Navro‘z+Ali“ (Navro‘zali) deb qo‘yishadi. Bunga isbot sifatida Tehrondagi asoschisi va egasi nomiga qo‘yilgan mashhur „Novrouz Xan Bazar“ bozorini misol qilib keltirish mumkin.

Musiqida

tahrir
  • Uzeyir Hajiboyev — Bahor nagʻmasi
  • Mehmed Quliyev (bastakor) — „Aldangan yulduzlar“ (1977) operasini yozgan va asarni Navroʻz bayrami  bilan bogʻliq boʻlgan xalq sahnalari asosida sahnalashtirgan.
  • Vosif Adıgoʻzelov — Rafiq Zeka Xendaning  muallifligidagi toʻrt qismdan iborat „Navroʻzim“ kantatası (1993)
  • Fikret Emirov — "Kulgi " qoʻshigʻi
  • Ramiz Mirishli — „Bayram oqshomida“
  • Oqtay Zulfiqorov — "Bola qoʻshigʻi jamoalari "
  • Elnora Dadashova — Husayn Javidin soʻzi „İlk bahor“, Abdulla Şaiqin soʻzi „Semeni“ („Bola albomi“ qoʻshiqlar turkumidan), Samad Vurguning soʻzi „Bahar kuyii“ va „Qoʻlimga  navroʻz keladi“
  • Rohila Hasanova — „Kos-kosa“ balet-pantomima
  • Sardor Feresov — simli kvartet uchun 5 qismli  (1984): rangsiz, deyişmə, məzə, qulaq falı, rəqs.
  • Jalol Abbosov — „Bahor marosimi“ kantatası (1986), rus tilida „Şen bahor“ bolalar operası
  • Azar Dadashov — 2 soprano va orkestr uchun „Bahor kuyi“ ariyası, Vohid Azizning soʻzi „Bahor ovozi“ va M. E. Sabrin soʻzi „Kel, kel, ey, bahor kunlari“ bolalar qoʻshiqlari
  • Shafiqa Oxundova — „Xush kelibsiz“ qoʻshigʻi
  • Efser Javanshirov — „Xush keldi bahor bayrami“

Filmlarda

tahrir
  1. Navroʻz gulchambari (film, 1989)
  2. Navroʻz (film, 1995)
  3. Navroʻz Bayrami (film, 2006)
  4. Oʻchoq (film, 1987)

Galereya

tahrir

Havolalar

tahrir