Gʻarbiy turk xoqonligi

Gʻarbiy Turk xoqonligi (qadimiy turkcha: 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣, oʻqilishi: On oq budun)- Qora dengiz va Dondan Tyon-Shon va shimoliy-sharqiy Hindiston sharqiy shoxlariga qadar joylashgan dastlabki oʻrta asr turkiy davlati (603-704).

Xoqonlikning gʻarbiy mulki janubiy-sharqiy Yevropaning dashtlariga yetib bordi. Davlatning oʻzagini Yettisuv viloyati tashkill qilgan. Uni Ashina sulolasidan boʻlgan kagonlar boshqargan. Xazar xoqonligi undan ajralib chiqdi. Gʻarbiy turk xoqonligi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan Sharqiy xoqonlikdan mutloqo ajralib turgan.

Xoqonlik oʻzining qudratining eng yuqori choʻqqisiga Sheguy xoqon (610-618 yillarda) va uning ukasi Tun-yabgʻu-xoqon (618-630 yillarda) davrida erishgan. Toxariston va Afgʻonistonga yangi yurishlar davlat chegaralarini Hindistonning shimoli-gʻarbiy qismigacha kengaytirdi. Tun-yabgʻu xoqon maʼmuriy islohotni amalga oshirdi va oʻlpon yigʻishni nazorat qilish va nazorat qilish uchun mintaqadagi oʻz vakillari — tudunlarni tayinladi. Tun yobgʻu xoqon va Sheguy xoqon (610-618) davrida Xoqonlik Oltoyda, Tarim daryosi havzasida va Amudaryo boʻyida chegaralarni tikladi. Suyab va Ming-Buloq Gʻarbiy Turk xoqonlarining qarorgohiga aylandi. Vizantiya imperatori Tun-yobgʻu bilan ittifoqda xoqon 626 yilda Sosoniylarga qarshi urush boshladi. 626 yilda turkiy qoʻshinlar Tiflisni egallab oldilar. Biroq, Vizantiya va Eron oʻrtasida tinchlik shartnomasining tuzilishi Tun-yobgʻu xoqonni harbiy harakatlarni toʻxtatishga majbur qildi. 630 yilda Ton-Yobgʻu xoqon amakisi Sibir Xon tomonidan uyushtirilgan fitna natijasida oʻldirildi. Tez orada u ham oʻldirildi. 630 yilda boshlangan taxt uchun kurash uzoq davom etgan urushga aylandi.

Madaniyati

Varhuman saroyi devoriy rasmlarida tasvirlangan turkiy zodagonlar, Samarqand, 650 yil

Qadimgi turkiy yozuv (Orxon-Yenisey yozuvi) — Oʻrta Osiyoda milodning VII-X asrlarida turkiy tillarda yozish uchun ishlatilgan yozuv. Qadimgi turkiy yozuv oʻsha davrning adabiy tilida (supra-dialektik koine) ishlatilgan boʻlib, u ham Orxon-Yenisey yozuvlari tili deb ataladi. Qadimgi turkiy yozuvda yozilgan yodgorliklar asosan epigrafik, Sharqiy va Gʻarbiy turklar, Turkashlar, Qorluqlarning davlat shakllari boʻlgan Oʻrta Osiyo va Sibir, Mongoliyaning oʻsha mintaqalarida yaratilgan. Yozuvlarda turklarning madaniy darajasi, ularning adabiyoti, tarixiy bilimlari aks etgan. Fargʻona vodiysi hududida qadimgi turkiy tilda 20 dan ortiq runik yozuvlar topilgan.

Tugatilishi

658 yilda Gʻarbiy Turk xoqonligining koʻplab erlari Xitoy Tan imperiyasi tomonidan tortib olindi. Shu paytdan boshlab yagona xoqonlik oʻz faoliyatini tugatdi. 698 yilda Turkashlar xoqonlik hududining bir qismida hokimiyatni egallab olishdi.

Adabiyotlar

• Гумилёв Л. Н.. Древние тюрки. СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. ISBN 5-9503-0031-9. 
• Baratova L. S. Drevnetyurkskie moneti Sredney Azii VI—IX vv. Avtoreferat dissertatsii kand. ist. nauk. T., 1995
• Klyashtorniy S.Stepnie imperii drevney Yevrazii. SPb.: izdatelstvo Filologicheskogo fakulteta SPbGU,2005.
• Иакинф (Бичурин Н. Я.). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 1950 — 335-bet.