Galaktika filamentlari

Kosmologiyada galaktika filamentlari (quyi turlar: superklaster komplekslari, galaktika devorlari va galaktika varaqlari) koinotdagi eng katta maʼlum boʻlgan tuzilmalar boʻlib, ular tortishish kuchi bilan bogʻlangan galaktika superklasterlari devorlaridan iborat. Ushbu massiv, ipga oʻxshash shakllanishlar 80 megaparsek h ^-1 (yoki 160 dan 260 million yorugʻlik yili^[1]^[2]) gacha boʻlishi mumkin va ular katta boʻshliqlar orasidagi chegaralarni tashkil qiladi^[3].

Shakllanish

Koinot evolyutsiyasining standart modelida galaktik filamentlar toʻrga oʻxshash qorongʻu materiya qatorlari boʻylab hosil boʻladi (ular galaktik tarmoq yoki kosmik tarmoq deb ham ataladi)^[4]. Taxminlarga koʻra, bu qorongʻu materiya koinotning tuzilishiga juda katta miqyosda taʼsir koʻrsatadi. Qorongʻu materiya gravitatsion ravishda barion materiyani oʻziga tortadi.

Kashfiyot

Superklasterlardan kattaroq tuzilmalarni kashf qilish 1980-yillarning oxirida boshlangan. 1987-yilda Hawai'i universiteti astronomiya institutidan astronom R. Brent Tully Pisces-Cetus nomli superklaster majmuasini aniqladi. Shundan soʻng, 1989-yilda CfA2 Buyuk devori^[5], 2003-yilda Sloan Buyuk devori kabi superklasterlar kashf qilindi. 2013-yilning 11-yanvarida Markaziy Lancashire universitetidan Roger Clowes boshchiligidagi tadqiqotchilar o‘lchamlari bo‘yicha ilgari kashf etilgan galaktika filamentlaridan kichikroq bo‘lgan Huge-LQG katta kvazarlar guruhi kashf etilganini eʼlon qilishdi^[6]. 2013-yil noyabr oyida astronomlar gamma-nurlarining portlashlaridan mos yozuvlar nuqtasi sifatida foydalangan holda, 10 milliard yorugʻlik yilidan ortiq oʻlchamdagi oʻta ulkan filament boʻlgan Hercules — Corona Borealis Buyuk devorini topdilar^[7]^[8]^[9].

Filamentlar

Filamentlarning pastki turi uzunlik oʻqi boʻylab koʻndalang kesimdagi katta va kichik oʻqlarga taxminan oʻxshashdir.

Galaktikalar filamentlari
Filament	Sana	Oʻrtacha masofa	Hajmi	Izohlar
Coma filamenti				Coma superklasteri Coma filamenti ichida joylashgan. U CfA2 Buyuk devorining bir qismini tashkil qiladi^[10].
Perseus-Pegasus filamenti	1985-yil			Perseus Cetus superklasteri bilan bogʻlangan, bunda u Perseus-Pisces superklaster filamentning bir qismi hisoblanadi.
Ursa Major filamenti				CfA Homunculus klasteri bilan bogʻlangan. Ushbu filamentning bir qismi Homunculusning bir qismini tashkil qiladi.
Lynx-Ursa Major filamenti (LUM filamenti)	1999-yil	2000 km/s yildan 8000 km/s gacha siljish fazosida		Lynx Ursa Major superklasteri bilan bogʻlangan va undan ajralib turadi.
ClG J2143-4423 protoklaster atrofida z=2,38 filament	2004-yil	z=2,38	110 Mpk	Buyuk devor uzunligidagi filament 2004-yilda topilgan. 2008-yil holatiga koʻra, u hali ham redshift 2 dan keyingi eng katta tuzilma hisoblanadi^[11].

Somon yoʻli yaqinida yulduz hosil qiluvchi galaktikalarning eng kichik hozircha maʼlim filamenti Adi Zitrin va Noah Brosh tomonidan taklif qilingan^[12].

Galaktika devorlari

Filamentlarning galaktika devori kichik turi uzunlik boʻylab oʻq boʻylab koʻndalang kesimdagi kichik oʻqdan sezilarli darajada katta oʻqqa ega boʻladi.

Galaktikalar devorlari
Devor	Sana	Oʻrtacha masofa	Hajmi	Izohlar
CfA2 Buyuk devori (Coma devori, Buyuk devor, Shimoliy Buyuk devor, Buyuk Shimoliy devor, CfA Buyuk devor)	1989-yil	z=0,03058	251 Mpc uzunligi Uzunligi 750 Mly Kengligi 250 Mly Qalinligi 20 ml	Bu koinotda kashf etilgan birinchi super-katta yirik tuzilma edi. CfA Homunculus Buyuk devorning markazida yotadi va Coma superklaster homunculus tuzilishining koʻp qismini tashkil qiladi. Coma klasteri yadroda joylashgan^[13].
Sloan Buyuk devori (SDSS Buyuk devori)	2003-yil	z=0,07804	433 Mpc uzunligi	Bu topilgan eng katta galaktika filamenti hisoblanadi^[13].
Sculptor devori (Janubiy Buyuk devor, Buyuk Janubiy devor, Janubiy devor)			8000 km/s uzunlikda 5000 km/s kengligi 1000km/s chuqurlikda (qizil siljish boʻshliq oʻlchamlarida)	Sculptor devori Fornax devoriga „parallel“ va Grus devoriga „perpendikulyar“ joylashgan.
Grus devori				Grus devori Fornax va Sculptor devorlariga „perpendikulyar“ joylashgan.
Fornax devori				Fornax klasteri bu devorning bir qismidir. Devor Sculptor devoriga „parallel“ va Grus devoriga „perpendikulyar“ joylashgan.
Hercules -Corona Buyuk Borealis devori	2013-yil	z≈2^[14]	3 Gpc uzunligi 150 000 km/s chuqur (qizil siljish fazosida)	Bu koinotdagi eng katta maʼlum tuzilma hisobanadi^[15]^[16]. Bu, shuningdek, 1991-yildan beri birinchi marta galaktika filamenti va buyuk devori sifatida koinotdagi eng katta maʼlum tuzilma boʻlib rekord oʻrnatdi.

Galaktika filamentlari, devorlari va boʻshliqlari toʻrga oʻxshash tuzilmalarni hosil qiladi.

Eng yaqin galaktika devorlari xaritasi

Koinot 500 million yorugʻlik yili ichida, eng yaqin galaktika devorlarini koʻrsatadi

Katta Kvazar guruhlari

Katta kvazar guruhlari (LQGs) maʼlum boʻlgan eng katta tuzilmalardan biri hisoblanadi. Ular protogiperklasterlar, proto-superklaster-komplekslar va galaktika filamentlarining prekursorlari boʻlishlari nazariya sifatida talqin qilingan.

Katta Kvazar guruhlari
LQG	Sana	Oʻrtacha masofa	Hajmi	Izohlar
Clowes — Campusano LQG (U1.28, CCLQG)	1991 yil	z=1,28	longest dimension: 630 Mpc	Bu 1991-yildan 2011-yilgacha, U1.11 kashfiyotiga qadar koinotdagi eng katta maʼlum boʻlgan tuzilma edi.
U1.11	2011 yil	z=1,11	longest dimension: 780 Mpc	Huge-LQG kashfiyotiga qadar bir necha oy davomida koinotdagi eng katta maʼlum tuzilma edi.
Huge-LQG	2012 yil	z=1,27	characteristic size: 500 Mpc longest dimension: 1240 Mpc	Hercules -Corona Borealis Buyuk devori topilgunga qadar, bu koinotda maʼlum boʻlgan eng katta inshoot edi^[17]

Superklaster kompleksi

Superklaster kompleksi
Ism	Sana	Oʻrtacha masofa	Hajmi	Izohlar
Pisces-Cetus superklaster majmuasi	1987-yil		Kengligi 1 milliard ly, 150 million ly chuqurlikda	Virgo Superclusteri va boshqa klasterlarni oʻz ichiga oladi

Keng miqyosli xaritalar

Yerdan 1 milliard yorugʻlik yili (307 Mpc) masofada joylashgan koinot, filamentlar va boʻshliqlarni hosil qiluvchi mahalliy superklasterlarni koʻrsatadi.
Eng yaqin devorlar, boʻshliqlar va superklasterlar xaritasi
SDSS Buyuk devorini oʻz ichiga olgan 2dF tadqiqot xaritasi
2MASS XSC infraqizil osmon xaritasi

Manbalar

↑ „Convert 50 Parsecs to Light Years“.
↑ „Convert Megaparsec to Mile“.
↑ Bharadwaj, Somnath; Bhavsar, Suketu; Sheth, Jatush V (2004). "The Size of the Longest Filaments in the Universe". Astrophys J 606 (1): 25–31. doi:10.1086/382140.
↑ Riordan, Michael. Shadows of Creation: Dark Matter and the Structure of the Universe. W H Freeman & Co (Sd), March 1991. ISBN 0-7167-2157-0.
↑ Huchra, John P.; Geller, Margaret J. (17 November 1989). "M. J. Geller & J. P. Huchra, Science 246, 897 (1989).". Science 246 (4932): 897–903. doi:10.1126/science.246.4932.897. PMID 17812575. Archived from the original on 2008-06-21. https://web.archive.org/web/20080621082540/http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/246/4932/897. Qaraldi: 2009-09-18. Galaktika filamentlari]]
↑ Wall. „Largest structure in universe discovered“. Fox News (2013-yil 11-yanvar). 2013-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-yanvar.
↑ Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). "Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two". Astronomy & Astrophysics 561: id.L12. doi:10.1051/0004-6361/201323020.
↑ Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104.
↑ Klotz. „Universe's Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery (2013-yil 19-noyabr). 2013-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-noyabr.
↑ THE ASTRONOMICAL JOURNAL, 115:1745-1777, 1998 May; THE STAR FORMATION PROPERTIES OF DISK GALAXIES: Hα IMAGING OF GALAXIES IN THE COMA SUPERCLUSTER
↑ Palunas, Povilas; Teplitz, Harry I.; Francis, Paul J.; Williger, Gerard M.; Woodgate, Bruce E. (2004). "The Distribution of Lyα‐Emitting Galaxies at z = 2.38". The Astrophysical Journal 602 (2): 545–554. doi:10.1086/381145.
↑ Zitrin, A.; Brosch, N. (2008). "The NGC 672 and 784 galaxy groups: evidence for galaxy formation and growth along a nearby dark matter filament". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 390 (1): 408–420. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13786.x.
↑ ^13,0 ^13,1 Chin. J. Astron. Astrophys. Vol. 6 (2006), No. 1, 35-42 „Super-Large-Scale Structures in the Sloan Digital Sky Survey“.
↑ Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104. Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). „The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts“. 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143. 1311: 1104. arXiv:1311.1104. Bibcode:2013arXiv1311.1104H.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). "Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two". Astronomy & Astrophysics 561: id.L12. doi:10.1051/0004-6361/201323020. Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). „Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two“. Astronomy & Astrophysics. 561: id. L12. arXiv:1401.0533. Bibcode:2014A&A…561L..12H. doi:10.1051/0004-6361/201323020. S2CID 24224684.
↑ Klotz. „Universe's Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery (2013-yil 19-noyabr). 2013-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-noyabr.Klotz, Irene (2013-11-19). „Universeʼs Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery. Archived from the original on 2013-11-30. Retrieved 2013-11-22.
↑ Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104. Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). „The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts“. 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143. 1311: 1104. arXiv:1311.1104. Bibcode:2013arXiv1311.1104H.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

Havolalar

[1] „Convert 50 Parsecs to Light Years“.

[2] „Convert Megaparsec to Mile“.

[3] Bharadwaj, Somnath; Bhavsar, Suketu; Sheth, Jatush V (2004). "The Size of the Longest Filaments in the Universe". Astrophys J 606 (1): 25–31. doi:10.1086/382140.

[4] Riordan, Michael. Shadows of Creation: Dark Matter and the Structure of the Universe. W H Freeman & Co (Sd), March 1991. ISBN 0-7167-2157-0.

[5] Huchra, John P.; Geller, Margaret J. (17 November 1989). "M. J. Geller & J. P. Huchra, Science 246, 897 (1989).". Science 246 (4932): 897–903. doi:10.1126/science.246.4932.897. PMID 17812575. Archived from the original on 2008-06-21. https://web.archive.org/web/20080621082540/http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/246/4932/897. Qaraldi: 2009-09-18. Galaktika filamentlari]]

[6] Wall. „Largest structure in universe discovered“. Fox News (2013-yil 11-yanvar). 2013-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-yanvar.

[7] Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). "Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two". Astronomy & Astrophysics 561: id.L12. doi:10.1051/0004-6361/201323020.

[8] Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104.

[9] Klotz. „Universe's Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery (2013-yil 19-noyabr). 2013-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-noyabr.

[10] THE ASTRONOMICAL JOURNAL, 115:1745-1777, 1998 May; THE STAR FORMATION PROPERTIES OF DISK GALAXIES: Hα IMAGING OF GALAXIES IN THE COMA SUPERCLUSTER

[11] Palunas, Povilas; Teplitz, Harry I.; Francis, Paul J.; Williger, Gerard M.; Woodgate, Bruce E. (2004). "The Distribution of Lyα‐Emitting Galaxies at z = 2.38". The Astrophysical Journal 602 (2): 545–554. doi:10.1086/381145.

[12] Zitrin, A.; Brosch, N. (2008). "The NGC 672 and 784 galaxy groups: evidence for galaxy formation and growth along a nearby dark matter filament". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 390 (1): 408–420. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13786.x.

[SLSS-SDSS-13] 13,0 ^13,1 Chin. J. Astron. Astrophys. Vol. 6 (2006), No. 1, 35-42 „Super-Large-Scale Structures in the Sloan Digital Sky Survey“.

[14] Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104. Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). „The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts“. 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143. 1311: 1104. arXiv:1311.1104. Bibcode:2013arXiv1311.1104H.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[15] Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). "Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two". Astronomy & Astrophysics 561: id.L12. doi:10.1051/0004-6361/201323020. Horvath, Istvan; Hakkila, Jon; Bagoly, Zsolt (2014). „Possible structure in the GRB sky distribution at redshift two“. Astronomy & Astrophysics. 561: id. L12. arXiv:1401.0533. Bibcode:2014A&A…561L..12H. doi:10.1051/0004-6361/201323020. S2CID 24224684.

[16] Klotz. „Universe's Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery (2013-yil 19-noyabr). 2013-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-noyabr.Klotz, Irene (2013-11-19). „Universeʼs Largest Structure is a Cosmic Conundrum“. discovery. Archived from the original on 2013-11-30. Retrieved 2013-11-22.

[17] Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). "The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts". 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143 1311: 1104. Horvath I., Hakkila J., and Bagoly Z.; Hakkila, J.; Bagoly, Z. (2013). „The largest structure of the Universe, defined by Gamma-Ray Bursts“. 7th Huntsville Gamma-Ray Burst Symposium, GRB 2013: Paper 33 in EConf Proceedings C1304143. 1311: 1104. arXiv:1311.1104. Bibcode:2013arXiv1311.1104H.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]