Gulu Xalilov
Gulu Xalilli (Ozarbayjon: Gulu Qosim oʻgʻli Xalilov; 1930-yil 20-noyabr, Qiziljiq, Qorakilsa tumani – 1995-yil 16-noyabr, Boku) — Ozarbayjon yozuvchisi, publitsist, tanqidchi, adabiyotshunos, filologiya fanlari doktori (1967), Boku davlat universiteti professori (1969-yil), SSSR Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi (1953-yil), SSSR Jurnalistlar uyushmasi a’zosi (1953), Ozarbayjon Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1993)[1]
 | |
| Asl ismi | ozarbayjoncha: Qulu Xəlilov |
|---|---|
| Tavalludi |
20-noyabr 1930-yil Qiziljiq, Qorakilsa tumani, Ozarbayjon SSR |
| Vafoti |
16-noyabr 1995-yil (64 yoshda) Boku, Ozarbayjon |
| Fuqaroligi | SSSR va Ozarbayjon |
| Faoliyat turi | publitsist, tanqidchi, adabiyotshunos |
| Janr | nasr |
Hayoti
tahrirGulu Xalilov 1930-yilda Sisyan tumanining Qiziljiq qishlog‘ida tug‘ilgan[2]. 1948-yilda uning oilasi Ag‘jabediy tumanidagi Po‘ladli qishlog‘iga majburan ko‘chirildi[3].
1949-yilda oʻqishga kirgan Ozarbayjon davlat universitetining jurnalistika fakultetini 1954-yilda imtiyozli diplom bilan tugatgan. Talabalik yillarida Talabalar ilmiy jamiyati raisi, komsomol byurosi a’zosi, “Divar” gazetasi muharriri bo‘lgan. 1954-1955-yillarda “Adabiyot va sanʼat” gazetasi tahririyatida tanqid boʻlimi mudiri[4][5]. 1956-1959-yillarda Ozarbayjon pedagogika universitetining aspiranturasida tahsil olgan, 1959-yilda muddat tugashidan 6 oy oldin “Voqif” pyesasi va tarixiy drama janri” mavzusida nomzodlik[6], 1968-yilda “Ozarbayjon romanining rivojlanish tarixi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilib, filologiya fanlari doktori ilmiy unvonini olgan[3].
1967-1970-yillarda OMFA (Ozarbayjon Milliy Fanlar akademiyasi) Nizomiy nomidagi Adabiyot institutida katta ilmiy xodim, Ozarbayjon davlat universiteti jurnalistika fakultetining Ozarbayjon matbuoti tarixi kafedrasida oʻqituvchi, soʻngra professor (1967)[7], filologiya fakulteti dekani (1977-1978), umrining oxirigacha Ozarbayjon davlat universiteti jurnalistika fakultetining “Matbuot tarixi” kafedrasining professori (1968-1995) bo‘lgan[8][9].
Ko‘p yillar davomida uning sog‘lig‘ida jiddiy muammolar bor edi[10]. U 9 ta og‘ir jarrohlik operatsiyasini boshdan o‘tkazgan. 1995-yil 20-noyabrda Bokuda vafot etdi. Uni II Faxri Xiyobonda dafn etishga qaror qilingan boʻlsa-da, uning vasiyatini va oila aʼzolarining xohish-istaklarini inobatga olib, Xazar viloyatining Shag‘an qishlogʻidagi qabristonda otasi yoniga dafn etishdi[11].
Ijodi
tahrirGulu Xalilov ijodida hamisha inson omili, xalq manfaati asosiy yo‘nalish bo‘lib kelgan. U 1953-yil 8-yanvarda “Adabiyot va san’at gazetasi”da chop etilgan “Qilich dog‘ida” maqolasi bilan ish boshladi[12][13]. Shundan so‘ng davriy matbuotda muntazam ravishda publitsistik va tanqidiy maqola va hikoyalar e’lon qildi, radio va televideniyada ko‘rsatuvlar olib bordi. “Men yashashni xohlayman” o‘z davrining eng ko‘p o‘qilgan va sevimli biografik hikoyasi bo‘lgan, shuning uchun u ko‘p marta nashr etilgan [8][14][15]. “Otam va men”, “Umr bahori”, “Keksalar suhbati”, “Quling yomon kishnadi”, “Ustoz”, “Oʻrgimchak”, “Yolgʻiz eman”, “Kelma” kabi asarlar yozgan [6][8]. Xalq yozuvchisi Sulaymon Rahimov uni tanqidchiligimizning “Ko‘ro‘g‘li quroli”, xalq shoiri Baxtiyor Vahobzoda “Bobakning qilichi” deb atagan. Jami 15 ta ilmiy, tanqidiy, publitsistik, 10 ta badiiy kitob va 1000 dan ortiq ilmiy-publisistik maqolalar muallifi[2].
Adabiy-tanqidiy faoliyati
tahrirGulu Xalilovning adabiy-tanqidiy faoliyati Ozarbayjon sovet romanining g‘oya-mazmun tuzilishi, tematik rivojlanish dinamikasi, syujet va xarakterlar tizimining shakllanishi, shuningdek, til va uslub xususiyatlarini tahlil qilish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. U o‘z tanqidlarida adabiy obrazlar bilan ijtimoiy voqelik o‘rtasidagi munosabatni, ularning badiiy-estetik qiymatini tizimli tahlil qilgan[1].
Sulaymon Rahimovning “Shamo”, “Sochli”, “Mehmon” romanlarini strukturaviy tahlil qilish uning tadqiqotida muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, bu asarlarda g‘oyaviy komponentlarning badiiy qurilish bilan o‘zaro ta’siri G.Xalilov tomonidan xolisona tadqiq etilgan. Mirza Ibrohimovning “Katta tayanch” romani dastlab u tomonidan kompleks tahlilga jalb qilingan va asarning g‘oyaviy jihatlari bilan bir qatorda kompozitsion va tuzilish xususiyatlariga ham baho berilgan[16].
Gulu Xalilovning Sobir Ahmadli ijodiga bag‘ishlangan “Cho‘qqiga ko‘tarilgan arava” maqolasi Ozarbayjon nasrining rivojlanish yo‘nalishlarini o‘rganuvchi tanqidiy matnlardan biri hisoblanadi. Uning adabiy portret janrida yozgan “Atoqlili realist musavvir” (M. P. Voqif haqida), “Mayakovskiy haqida bir necha so‘z”, “Tog‘dek viqorli rassom” (S. Rahimov haqida) va “Sharafli umr yo‘li” (S. Rustam haqida) kabi maqolalari ozarbayjon adabiyotshunosligida o‘ziga xos yondashuv metodologiyasi bilan ajralib turadi. 1960-yilda nashr etilgan “Rasul Rizo” monografiyasi Gulu Xalilov adabiy-tanqidiy metodologiyasining asosiy yo‘nalishlarini aks ettiruvchi fundamental tadqiqot ishlaridan biri sifatida qadrlanadi. Gulu Xalilovning xalq shoiri Rasul Rizo ijodi tahlilida uning she’riy uslubining o‘ziga xosligi va yangiligi alohida ta’kidlangan. Muallifning ta’kidlashicha, “Rasul Rizo bosib o‘tilgan, chizib berilgan yo‘ldan yurgan shoirlardan emas. Avvalo, u mumtoz Ozarbayjon she’riyati, shuningdek, rus va jahon she’riyatining ilg‘or an’analariga sodiq shoir sifatida doimo yangi ifoda vositalarini izlaydi, o‘ziga xos xususiyatlarni o‘ylab topadi”. Uning she’rlarida “yangi g‘oyalar, yangi mazmun va ifoda vositalari asosiy o‘rin tutadi” deb ta’kidlaydi. Ammo bu she’riy izlanishlar ba’zan tuzilish jihatidan nomutanosiblikni keltirib chiqarishini ta’kidlab, qo‘shimcha qiladi: “...bu she’rda ham shakl mazmunga to‘g‘ri kelmaydigan bir qancha nuqsonlar bor. Ya’ni, birlik yaratilmagan, mazmuni nihoyatda lirik va teran, shakli rangpar, sovuq va quruq...” Bunday tanqidiy yondashuv Gulu Xalilovning Rasul Rzo ijodiga nafaqat ijobiy tomonlari, balki she’riy tuzilishdagi muayyan nomuvofiqliklar nuqtai nazaridan ham baho berganligini ko‘rsatadi[16].
U Samad Vurg‘uning “Voqif” asarining badiiy-g‘oyaviy xususiyatlarini “Voqif” dramasi va tarixiy drama janri” monografiyasida tahlil qilib, uning qahramonlik janrida yozilganligini ilmiy asoslab bergan[1][17].
Gulu Xalilovning tanqidiy faoliyati “Tanqidchilik – qiyin kasb” (1986) kitobida jamlangan. Bu yerda sovet davridagi adabiy tanqidga munosabat, uning tarkibiy muammolari, tanqidchi pozitsiyasining adabiyotdagi o‘rni o‘rganildi. U xolis va prinsipial tanqidchi sifatida adabiyot rivojida tanqidning vazifasini ko‘rsatib berdi [18]. Bundan tashqari, Gulu Xalilov Ozarbayjon adabiyotidagi yangi avlod adiblari ijodini o‘rganib, Sobir Rustamxonli, Eldor Baxsh, Seyran Saxovat va Zalimxan Yoqublar adabiy faoliyati asosida ilk tanqidiy yondashuvlarniilgari surdi[1].
Gulu Xalilov detektiv adabiyotni qattiq tanqid qilib, bu janr Ozarbayjon adabiyotida kerakli darajaga yetmaganini ta’kidladi. U detektiv asarlarning asosiy vazifasi nafaqat o‘quvchini qiziqtirish, balki jiddiy adabiy-ijtimoiy qadriyatlarni o‘z zimmasiga olish ekanligini ta’kidladi[1].
Ayrim adiblar ijodidagi qahramonlar haddan tashqari ideallashtirilgani, bu ularning real hayotga aloqadorligini susaytirishini ta’kidladi. U bunday personajlar o‘quvchi uchun ishonarli emasligini aytdi[16].
Mukofotlar
tahrir- 1941-1945 yillar “Ulug‘ Vatan urushidagi shonli mehnati uchun" medali - (06.06.1945)
- V.Lenin tavalludining 100 yilligi munosabati bilan “Shon-sharafli mehnat” yubiley medali - (1970).
- “1941-1945 yillardagi Ulug‘ Vatan urushidagi G‘alabaning 30 yilligi” medali - (25.06.1975)
- Ozarbayjon SSR Oliy Soveti Prezidiumining farmoni bilan Faxriy ordeni -(16.01.1981).
- SSSR Oliy Soveti Prezidiumining farmoni bilan “Buyuk xizmatlari uchun” medali - (22.08.1986)
- Ozarbayjon Respublikasida xizmat koʻrsatgan fan arbobi - (10.10.1993)[2][14]
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Yusifli, Vaqif „Tənqidçi Şəxsiyyəti“. www.anl.az. Qaraldi: 2025-yil 17-fevral.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Qulu Xəlilovun 90 illiyidir“ (az). az.baku-art.com. 2023-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ 3,0 3,1 Şamxəlil Məmmədov. „Azərbaycan elminin korifeyləri“ (az). "Azərbaycan müəllimi" qəzeti. muallim.edu.az (2011). Qaraldi: 2014-yil 22-sentyabr.[sayt ishlamaydi]
- ↑ Yusifli, Vaqif „Tənqidçi Şəxsiyyəti Qulu Xəlilov – 90“. Edebiyyatqazeti.az (2020-yil 12-mart). 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ Xəlilzadə, Flora „Özü ədalətli, sözü fəzilətli idi“ (az). Xalqqazeti.az (2023-yil 19-noyabr). 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ 6,0 6,1 „Qulu Qasım oğlu Xəlilov (1930-1995)“. journalism.bsu.edu.az. 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ „Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu; Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsi: Şöbənin fəaliyyətində mühüm xidmətləri olmuş əməkdaşlar“ (az). Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. literature.az (2012). 2016-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 22-sentyabr.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Məhərrəmova, Təranə „Yaşamaq uğrunda mübariz“. Kaspi qəzeti (2010-yil 27-noyabr). 2016-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ „К 75-ЛЕТИЮ ПРОФЕССОРА, ПУБЛИЦИСТА ГУЛУ ХАЛИЛОВА“. Azertac (2005-yil 9-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ Xəlilov, Buludxan „Yaşamaq istəyən adam“. modern.az (2016-yil 2-fevral). 2016-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ Faiq Qismətoğlu. „Yaşamaq istəyirəm“ (az). "Ədalət" qəzeti. anl.az (2011). 2017-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 22-sentyabr.
- ↑ Fərəcov, Savalan „Böyük ədəbiyyat sevdalısı“. medeniyyet.az (2020-yil 25-noyabr). 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ Əliyeva, Nurlanə „Narahat ömrün səhifələri“ (az). worldinfo.az (1970-yil 1-yanvar). 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ 14,0 14,1 „Əzəmət və məğrurluq simvolu“ (az). kaspi.az. 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ Həsənov, Müsəllim „Ana dilinin qurbanları: Üç “dissident”in günahı nə idi – Gizli Tarix“ (az). https://azvision.az (2021). 2023-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 25-dekabr.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 „Sağlam tərif , xeyirxah tənqid“ (az). kaspi.az. Qaraldi: 2025-yil 17-fevral.
- ↑ Məmmədli, Cahangir „Qulu Xəlillinin söz abidəsi, yaxud akademik Məmməd Arifdən dülgər Müstəcəb kişiyədək...“. www.anl.az. Qaraldi: 2025-yil 17-fevral.