Harbiy xizmatdagi bolalar

Bolalar (Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyada 18 yoshga toʻlmagan shaxs sifatida belgilangan) tarix davomida harbiy harakatlar va kampaniyalarda qatnashish uchun jalb qilingan. Davlat qurolli kuchlari, nodavlat qurolli guruhlar va boshqa harbiy tashkilotlar tarkibidagi bola askarlar jangovar tayyorgarlikdan o‘tishi va jangovar mashg‘ulotlar uchun ishlatilishi, porterlar yoki xabarchilar kabi yordamchi rollarga tayinlanishi yoki tirik qalqon sifatida taktik ustunlik yoki tashviqotda siyosiy ustunlik uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, minglab bolalar Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushining barcha tomonlarida, gʻolib tomonda ham, magʻlub tomonda ham qatnashdilar.

Kot-d’Ivuardagi askar bola. Gilbert G. Groud. 2007-yil

Bolalar kattalarga qaraganda taʼsirchanlikka koʻproq moyil boʻlgani sababli harbiy xizmatda oson nishon hisoblanadi. Baʼzilar kuch bilan yollanadilar, boshqalari esa koʻpincha qashshoqlikdan qutulish uchun bu yoʻlni tanlaydilar.

Qurolli toʻqnashuvlardan omon qolgan bolalar koʻpincha psixiatrik kasalliklar, savodxonlik va hisob-kitoblarning yomonligi, shuningdek, tajovuzkorlikning kuchayishi kabi xulq-atvorning turli muammolariga duch kelishadi, bu esa balogʻat yoshida qashshoqlik va ishsizlikning yuqori xavfiga olib keladi. Buyuk Britaniya va AQShda olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, oʻsmir bolalar orasida ularni harbiy xizmatga jalb qilish, hatto ular urushga yuborilmagan boʻlsa ham, oʻz joniga qasd qilishga urinish stress bilan bogʻliq ruhiy kasalliklar, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish va zoʻravonlik yuzaga chiqadi.

Bir qator shartnomalar bolalarning qurolli toʻqnashuvlarda ishtirok etishini kamaytirish yoki iloji boricha cheklashga qaratilgan. Child Soldiers International tashkiloti bergan ma‘lumotlariga koʻra, bu kelishuvlar bolalarni ishga olishni kamaytirishga yordam bergan, ammo amaliyot baʼzi hududlarni toʻliq qamrab ololmayapti va bolalar butun dunyo boʻylab harbiy harakatlarda qatnashishda davom etmoqda. Iqtisodiy jihatdan qudratli baʼzi davlatlar 16 yoki 17 yoshli harbiy xizmatchilarga tayanishda davom etmoqda va soʻnggi yillarda qurolli toʻqnashuvlarda yosh bolalardan foydalanish koʻpaydi, chunki jangarilar harakati va ularga qarshi kurashayotgan guruhlar bolalarni koʻp sonni tashkil qilish uchun yollashadi.

Tarix

Tan Son Nxut, Vyetnam, 1968-yil. M-79 granatyotini ushlab turgan oʻn ikki yoshli Vetnamlik ARVN havo-desant askari. Surat bir kunlik jangdan soʻng, Plantation yoʻlidagi Fransiya milliy qabristoni atrofidagi vayron boʻlgan hududni havo-desant ishchi guruhi tozalash paytida olingan.

Qadim zamonlardan beri bolalar janglarda qatnashgan. O'rta asrlarda o'n to'rt yoshdan boshlab, bolalar ritsarlarga yordam bergan, masalan, qurol-yarog'larni tozalaydigan skvayderga aylanganlar.

XVIII va XIX asrlarda "porox maymunlari" deb nomlangan harbiy kemalarda ko'pincha sakkiz yoshdan oshmagan o'g'il bolalar jang paytida podvaldan porox olib kelishgan va kattalar dengizchilarga qurollarni qayta tiklashga yordam berishgan. XIX asrga qadar 10 yoshdan boshlab o'g'il bolalar turli mamlakatlarning armiyalarida barabanchi bo'lib xizmat qilishgan.

XVIII asrda Rossiyada har bir harbiy qismda kamida bitta yosh barabanchi va har bir kemada voyaga etmagan midshipman bo'lgan. XIXasrda bolalarni kantonist sifatida jalb qilish amaliyoti keng tarqalgan edi.

Tarix oʻqitilgan va jang qilish uchun foydalanilgan, qoʻllab-quvvatlovchi rollarga tayinlangan, masalan, porter yoki xabarchi, jinsiy qul sifatida foydalanilgan yoki taktik ustunlik uchun tirik qalqon sifatida yoki tashviqotda siyosiy ustunlik uchun yollangan bolalar bilan toʻla. Misol uchun, 1814-yilda Napoleon oʻz qoʻshinlariga koʻplab oʻsmirlarni to‘plagan. Minglab bolalar Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushining barcha tomonlarida qatnashdilar.

Ikkinchi jahon urushi oxirida nemis hukumati o'n to'rt yoshli bolalarga Volkssturm bo'linmalarida ko'ngilli bo'lib xizmat qilishga ruxsat berdi. Gitler yoshlari ko'ngillilaridan otryadlar tuzildi, ularga Wehrmacht bo'linmalarining olib chiqilishini qoplash, Gitlerga qarshi koalitsiya qo'shinlarining orqa qismida qo'poruvchilik harakatlarini amalga oshirish topshirildi.

Ikkinchi jahon urushi davrida Qizil Armiyada "polk o'g'illari" guruhi bo'lgan - odatda yetim bolalardan tashkil topgan, urush davrida askarlar tomonidan olib ketilgan. Bundan tashqari, sovet o'smirlari partizan otryadlarida jang qilganlar, bosib olingan hududlardagi yashirin tashkilotlarda qatnashganlar. Yosh partizanlardan Marat Kazei, Volodya Dubinin va Valya Kotik ayniqsa mashhur (ularning barchasi vafot etganida 13-14 yoshda bo'lgan). Harbiy xizmatlari uchun sobiq SSSRda o'n minglab bolalar orden va medallar bilan taqdirlanganlar. Urushning ko'plab yosh ishtirokchilari janglarda halok bo'lgan yoki bosqinchilar tomonidan qatl etilgan. Piskaryovskoye memorial qabristonidan unchalik uzoq bo'lmagan Nepokorennix prospektida Leningrad mudofaasi ishtirokchilari - bolalar haykali o'rnatilgan.

Bolalar kuchidan XX asr va XXI asrning boshlarida Afrika, Lotin Amerikasi va Yaqin Sharqning ayrim qismlarida foydalanishda davom etildi. Faqat mazkur ming yillikning boshidan boshlab bolalardan harbiy foydalanishni cheklash va kamaytirish boʻyicha xalqaro harakatlar boshlandi.

Hozirgi holat

Davlat qurolli kuchlari

2000-yilda bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish toʻgʻrisidagi fakultativ protokol (OPAC) qabul qilindi. Shundan beri global tendentsiya Straight-18 standarti sifatida 18 va undan kichik yoshdagi bolalarni qurolli kuchlarga yollashni cheklashdan iborat. Qurolli kuchlari boʻlgan koʻpgina davlatlar OPACga aʼzo boʻlishdi, unga koʻra bolalarni yollash bilan shugʻullanuvchi davlatlar bunday vaziyatda jangovar harakatlarda bevosita ishtirok etmasligini taʼminlash uchun „barcha mumkin boʻlgan choralarni koʻrish“ majburiyatini oladi.

Shunga qaramay, Child Soldiers International 2018-yilda 46 mamlakatda 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar hali ham harbiy maqsadlarga jalb qilinayotgani va o‘qitilayotgani haqida xabar berdi. Ulardan koʻpchiligi 17 yoshdan boshlab, ozroq qismi 20 yosh, kami 16 yoshdan boshlab, nomaʼlum qismi esa 16 yoshdan ham kichikroq bolalarni ishga qabul qiladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bola huquqlari boʻyicha qoʻmitasi va boshqalar harbiy tayyorgarlik, harbiy muhit va majburiy xizmat shartnomasi bolalar huquqlariga mos kelmasligini va oʻsmirlarni davlat qurolli kuchlariga jalb qilishni toʻxtatishga chaqirdi. Bolalar oʻsmirlik davrida sogʻlom rivojlanish huquqiga egadir.

Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari Yamandagi fuqarolar urushi paytida (2015-yildan hozirgi kungacha) Husiylarga qarshi kurashish uchun Sudandan (ayniqsa Darfurdan) askar bolalarni yollagan.

Nodavlat qurolli guruhlar

Bularga qurolli kuchlar, isyonchilar, terroristik tashkilotlar, partizanlar harakati, mafkuraviy yoki diniy jihatdan boshqariladigan guruhlar, qurolli ozodlik harakatlari va boshqa turdagi kvaziharbiy tashkilotlar iborat bolalardan foydalanadigan nodavlat qurolli harbiylashtirilgan tashkilotlar kiradi.

2022-yil holatiga koʻra, BMT bolalardan bunday guruhlar tomonidan keng foydalaniladigan 12 mamlakatni aniqladi: Janubiy Amerikadagi Kolumbiya; Afrikada Markaziy Afrika Respublikasi, Kongo Demokratik Respublikasi, Mali, Somali, Janubiy Sudan va Sudan; Yaqin Sharqdagi Livan; Gʻarbiy Osiyoda Suriya va Yaman; Markaziy Osiyoda Afgʻoniston; va Janubi-Sharqiy Osiyoda Myanma.

Hamma qurolli guruhlar ham bolalardan foydalanmaydi va 1999-yildan beri 60 ga yaqin qurolli guruhlar bu amaliyotni qisqartirish yoki tugatish toʻgʻrisida kelishuvga erishgan. Masalan, 2017-yilga kelib Filippindagi Moro Islomiy Ozodlik Jabhasi (MILF) o‘z saflaridan 2000 ga yaqin bolani ozod qildi, 2016-yilda Kolumbiyadagi FARC-EP partizan harakati bolalarni yollashni to‘xtatishga rozi bo‘ldi. Boshqa mamlakatlar, xususan, Afgʻoniston, Iroq, Nigeriya va Suriyada teskari tendensiya kuzatilmoqda bu yerda islomiy jangarilar va ularga qarshi boʻlgan guruhlar bolalarni yollash, oʻqitish va ulardan foydalanishni kuchaytirdilar.

Global taxmin

2003-yilda Brukings Institutidan PW Singer, askar oʻsmirlar hududlarda davom etayotgan mojarolarning toʻrtdan uch qismida ishtirok etishini taxmin qildi. Oʻsha yili BMTning Gumanitar masalalarni muvofiqlashtirish boshqarmasi (UNOCHA) bu bolalarning koʻpchiligi 15 yoshdan oshgan, ammo baʼzilari undan yoshroq boʻlganini xabar qildi.

Bugungi kunda qurolli toʻqnashuvlar boʻlayotgan BMT rasmiylari va boshqa uchinchi tomonlarning kirishiga toʻsqinlik qiladigan hududlarda bolalardan harbiy foydalanishning keng tarqalgani sababli, qancha bolalar jabrlanganini taxmin qilish qiyin. 2017-yilda Child Soldiers International tashkiloti dunyo boʻylab bir necha oʻn minglab bolalar, ehtimol 100 000 dan ortiq bolalar mamlakat qurolli kuchlari va nodavlat harbiy tashkilotlarda harbiy taʼlim olganini hisobladi va 2018-yilda tashkilot oʻsmirlar harbiy harakatlarda qatnashish uchun foydalanilgani haqida xabar berdi. 2018-yilda ular kamida 18 qurolli toʻqnashuvlarda ishtirok etgan.

Qizlar askar bolalarning 40 % dan ortigʻini tashkil qilishi aniqlangan.

Bolalardan foydalanishning mantiqiy asoslari

Bolalarning jismoniy va psixologik jihatdan kattalarga nisbatan yosh boʻlishlariga qaramay, mamlakat va nodavlat harbiy tashkilotlarning ularni izlashiga koʻplab sabablari bor.

Psixologik omillar

Kattalarga nisbatan, bolalarning, shu jumladan oʻsmir bolalarning nevrologik rivojlanmaganligi ularni ishga qabul qilishga koʻproq moyil qiladi, shuningdek, xavf-xatarlarni hisobga olmasdan, keyingi qarorlar qabul qilish ehtimolini oshiradi.

Ushbu moyilliklarni hisobga olgan holda, Germaniya, Buyuk Britaniya va AQShda oʻsmirlar bilan harbiy marketing olib borish tanqid qilingan.

Xuddi shu uch mamlakatda olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ishga yollovchilar nomutanosib ravishda kam taʼminlangan bolalarni nishonga olishadi. Masalan, Buyuk Britaniyada armiya 18 yoshdan kattalarga qaraganda 16 yoshdan boshlab bolalarni jalb qilishni oson deb hisoblaydi, ayniqsa kambagʻal oilalardan boʻlganlarni yollash yanada osonroq. Ishga qabul qilingandan soʻng, bolalarga kattalarga qaraganda buyruqlarni osonroq bajartirish va nazorat qilish va kattalardan koʻra din, nomus, obroʻ-eʼtibor, qasos va burch kabi pul toʻlanmaydigan ragʻbatlar uchun kurashishga moyildirlar.

Keltirilgan misollarga quyidagilar kiradi:

Piter V. Singerning fikricha, oʻsmirlar osonlik bilan boshqara oladigan yengil avtomatik qurollarning global miqyosda tarqalishi bolalardan bevosita jangchilar sifatida foydalanishni yanada foydaliroq qildi.

Romeo Daller aholining haddan tashqari koʻpayishi bolalarni harbiy tashkilotlar uchun arzon va qulay manbaga aylantirishdagi roliga ishora qilgan. Rojer Rozenblatt oʻsmirlar kattalarga qaraganda din, sharaf, obroʻ-eʼtibor, qasos va burch kabi pul bilan olib boʻlmaydigan ragʻbatlar uchun kurashishga tayyor ekanligini taʼkidladi. Bir qancha sharhlovchilar, jumladan, Bernd Beber, Kristofer Blattman, Deyv Grossman, Maykl Uessels, MakGurk va uning hamkasblari, bolalar kattalarga qaraganda itoatkor va moslashuvchan boʻlgani sababli, ularni boshqarish, aldash va ularga yot gʻoyalar singdirish osonroq ekanligini taʼkidladilar Devid Gi va Reychel Teylor Buyuk Britaniyada armiya 18 yoshdan kattalarga qaraganda 16 yoshdan boshlab bolalarni ayniqsa kambagʻal oilalardan boʻlganlarni jalb qilish osonroq ekanligini aniqladi.

Harbiy omillar

Baʼzi qurolli guruhlar rahbarlarining taʼkidlashicha, oʻsmirlar oʻzlarining yosh boʻlishlariga qaramay, jangovar boʻlinmaga jangchilar sifatida oʻzlarining fazilatlarini olib kelishadi, ular koʻpincha ajoyib darajada qoʻrqmas, chaqqon va chidamlidir.

Bolalar ko'pincha razvedka va pistirma o'rnatish uchun ishlatiladi, chunki ular kattalarnikiga qaraganda kamroq ko'rinadi, kichik bo'yli bo'lgani uchun ularni yashirish osonroq va ular hech kimda shubha uyg'otmaydi. Bolalarni o'ylamasdan itoat qiladigan va qo'rqmasdan kurashadigan holatga keltirish kattalarga qaraganda osonroqdir. Shunday qilib, Kongo Demokratik Respublikasidagi qurolli guruhlar qo'mondonlaridan biri shunday dedi: “Bolalar yaxshi jangchilar, chunki ular yosh va o'zlarini ko'rsatishni xohlashadi. Ular bu qandaydir o'yin ekanligiga ishonishadi, shuning uchun ular qo'rqmaydilar."

Ba'zan bolalarga itoatkorlikka erishish uchun giyohvand moddalar va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishga o'rgatiladi. Ko'pincha, o'g'irlangan bola bilan tug'ilgan qishlog'i o'rtasidagi barcha aloqalarni buzish uchun u qarindoshlaridan yoki qo'shnilaridan birini o'ldirishga majburlangan. Jangarilar, qizlardan - birinchi navbatda jinsiy qul sifatida, ba'zan jangchi sifatida ham foydalanganlar.

Ijtimoiy omillar

Baʼzi oʻsmirlar harbiy tashkilotlarga majburan jalb qilinsa, aldanib yoki pul bilan olinsa, boshqalari oʻz xohishi bilan qoʻshiladi. Buning sabablari koʻp. 2004-yilda butun dunyo boʻylab harbiy tashkilotlardagi bolalarni oʻrganishda Reychel Brett va Irma Spekt harbiy xizmatga kirishni ragʻbatlantiradigan bir qator omillarga ishora qildilar, xususan:

• Qashshoqlik, shu jumladan taʼlim yoki ishga joylashish imkoniyatlarining yetishmasligi

• Urushning madaniy normallashuvi
• Yangi doʻstlar izlash
• Qasos (masalan, doʻstlar va qarindoshlarning oʻldirilganini koʻrgandan keyin)
• „Jangchi“ roli yetuklikka oʻtish marosimini taʼminlaydi degan umidlar.

XX asrning oxirlari taxminan 1990-yillarda Kambodja qurolli kuchlari tomonidan yollangan bolaning quyidagi soʻzlari koʻplab bolalarning qoʻshilish fikrlariga xosdir:

Men ota-onamda ovqat yoʻqligi va maktabga bormasligim sababli qoʻshildim. . . Men minalar haqida oʻylardim, lekin nima ham qilishimiz mumkin — bu buyruq [oldingi chiziqqa borish]. Bir kuni kimdir mening oldimda minani bosdi va u yaralanib vafot etdi. . . O‘shanda men 60 metr narida radio yonida turgan edim. Men uning oʻlganini koʻzim bilan koʻrdim. . . Men har bir boʻlimda yosh bolalarni koʻraman. . . Ishonchim komilki, yana bir-ikki yil askarligimcha qolaman. Harbiy bo‘lishni to‘xtatsam, hech qanday mahoratim yo‘qligi uchun biror joyda ishlolmayman. Men keyin nima qilishimni bilmayman. . .

Bolalarga taʼsiri

Po daryosidagi Liberiya isyonchi LURD guruhining askar bolasi.

Qurolli mojaro

Bolalarga harbiy hayotning taʼsir koʻlami birinchi marta xalqaro hamjamiyat tomonidan BMT Bosh Assambleyasi topshirgan „Qurolli mojarolarning bolalarga taʼsiri“ (1996-yilda) nomi bilan inson huquqlari boʻyicha ekspert Grasa Machel tomonidan tayyorlangan yirik hisobotda maʼlum qilingan. Hisobot, ayniqsa, yosh bolalardan foydalanish bilan bogʻliq boʻlib, har yili dunyo boʻylab koʻp minglab bolalar oʻlib ketayotgani, mayib-majruh boʻlib, psixiatrik jarohatlar olganligi haqidagi dalillarni taqdim etgan.

Grasa Machelning hisobotidan keyin oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, qurolli toʻqnashuvlardan omon qolgan bolalar ruhiy kasalliklar, savodxonlik va hisob-kitoblarning yomonligi va xatti-harakatlari bilan bogʻliq muammolarning sezilarli darajada yuqori xavfiga duch kelishadi. Masalan, Falastin va Ugandada olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, sobiq askar bolalarning yarmidan koʻpi travmadan keyingi stress buzilishi alomatlarini koʻrsatgan va Ugandadagi har oʻninchi boladan toʻqqiztasida ruhiy tushkunlik holati ijobiy boʻlgan. Falastinlik tadqiqot olib boruvchilar, shuningdek, qurolli toʻqnashuvlarda yuqori darajadagi zoʻravonlikka duchor boʻlgan bolalar boshqa bolalarga qaraganda tajovuzkorlik va agressiyani koʻrsatish ehtimoli koʻproq ekanligini aniqladilar. Ushbu taʼsirlarning umumiy taʼsiri odatda kattalardagi qashshoqlik va doimiy ishsizlikning yuqori xavfini oʻz ichiga oladi

Qoʻlga olish

Human Rights Watch tashkilotiga bergan maʼlumotlarga koʻra, qurolli kuchlar va guruhlar yollangan bolalarni hibsga olganlarida ularga koʻproq zarar yetkaziladi. Bolalar koʻpincha yetarli oziq-ovqatsiz, tibbiy yordamsiz yoki boshqa gʻayriinsoniy sharoitlarda hibsga olinadi va baʼzilari hibs paytida jismoniy va jinsiy qiynoqlarga duchor boʻlishadi. Baʼzilari oilasi bilan qoʻlga olinadi yoki oila aʼzolaridan birining faoliyati tufayli hibsga olinadi. Advokatlar va qarindoshlarning har qanday sud majlisida ishtiroki koʻpincha taqiqlanadi.

Harbiy tayyorgarlik

Boshqa tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bolalarni, shu jumladan katta yoshdagi bolalarni harbiy xizmatga olish, hatto ular balogʻatga yetgunga qadar qurolli toʻqnashuvlarda qoʻllanilmasa ham, zararli taʼsir koʻrsatadi. Qoʻshma Shtatlardagi harbiy akademiklar harbiy tayyorgarlikni (barcha yoshdagi) doimiy stress sharoitida „intensiv singdirish“ sifatida tavsiflaydilar, uning asosiy maqsadi chaqiriluvchilarning soʻzsiz va darhol boʻysunishini oʻrgatishdir. Ilmiy tadqiqotlarlar shuni koʻrsatdiki, oʻsmirlar kattalarga qaraganda yuqori stressli muhitga moyil, masalan, boshlangʻich harbiy tayyorgarlikka, ayniqsa bolalik davridagi qiyinchiliklarga duchor boʻlganlar oʻzlarini koʻproq himoyasiz sezishadi. Harbiy xizmatga chaqirilganlar urushga yuborilishidan oldin ham vafot etishi mumkin. Ayniqsa AQShda oʻz joniga qasd qilishga urinish xavfi yuqori. AQSh va Buyuk Britaniyada ruhiy kasalliklarning yuqori xavfi, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish xavfi yuqori va zoʻravonlik xulq-atvorining yuqori xavfi chaqiriluvchilarning harbiy xizmatga kirishdagi holatiga, yoshiga bogʻliq. Harbiy muhit, shuningdek, zoʻravonlik va jinsiy zoʻravonlikning yuqori darajasi bilan tavsiflanadi.

Harbiy xizmatga chaqirish amaliyotlari oʻsmirlik davridagi bolalarning zaif tomonlariga zarba berishi ham aniqlangan. Xususan, Germaniya, Buyuk Britaniya va AQSh dalillari shuni koʻrsatdiki, ishga yollovchilar nomutanosib ravishda kambagʻal oilalardan boʻlgan bolalarni xavf va cheklovlarni oʻtkazib yuboradigan marketing yordamida nishonga olishadi. Baʼzi akademiklarning taʼkidlashicha, bunday marketing oʻsmirlik davrida hissiy jihatdan asoslangan qarorlar qabul qilishda psixologik moyillikdan foydalanadi.

Xalqaro huquq

Bolalarni ishga olish va ulardan foydalanish

Bolaning taʼrifi

Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiya bola deb 18 yoshga toʻlmagan har qanday shaxsni deb belgilab bergan. Parij tamoyillari qurolli kuchlar yoki qurolli guruh bilan bogʻlangan bolani quyidagicha belgilaydi:

…qurolli kuchlar yoki qurolli guruh tomonidan har qanday lavozimda, shu jumladan, ular bilan cheklanmagan holda, jangchilar, oshpazlar, yuk tashuvchilar, josuslar yoki jinsiy maqsadlar uchun, yoki boʻlmasa xabarchilar sifatida foydalaniladigan 18 yoshga to‘lmagan har qanday shaxsdir.

Hujjat Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan tasdiqlangan. Bu nafaqat harbiy harakatlarda qatnashayotgan balki bevosita uning yaqinida ishtirok etayotgan bolalarga tegishli.

15 yoshgacha boʻlgan bolalar

1949-yilgi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha protokollar (1977-yil, 77.2-modda), Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiya (1989) va Xalqaro jinoiy sudning Rim statuti (2002) hammasi mamlakatqurolli kuch qurolli kuchlarga va qurolli boʻlmagan kuchlarga bolalarni ishlatishni taqiqlaydi. Davlatlarning qurolli guruhlari 15 yoshgacha bo‘lgan bolalarni bevosita qurolli to‘qnashuvlarda (texnik jihatdan „jang“ harakatlarda) ishlatadigan boʻlsa bu [[urush jinoyati sifatida tan olingan.

18 yoshgacha boʻlgan bolalar

Qurolli kuchlarga ega boʻlgan aksariyat mamlakatlar shuningdek, bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish toʻgʻrisidagi fakultativ protokol (OPAC) (2000-yil) va Bolalar mehnatining eng yomon shakllari (1999-yilda boʻlib oʻtgan) konvensiyasining yuqori standartlari bilan bogʻliq boʻlib, ular bolalarni 18 yoshga yetguncha majburiy yollashni taqiqlaydi. OPAC protokoli, shuningdek, hali ham bolalarni (16 yoshdan boshlab) yollash bilan shugʻullanadigan hukumatlardan „18 yoshga toʻlmagan shaxslar harbiy harakatlarda bevosita ishtirok etmasligini taʼminlash uchun barcha mumkin boʻlgan choralarni koʻrishni“ talab qiladi. Bundan tashqari, OPAC nodavlat qurolli guruhlarga garchi buning qonuniy kuchi mavhum boʻlsa-da, har qanday sharoitda bolalarni yollashni taqiqlaydi Dunyodagi eng yuqori standart Afrikaning Bola huquqlari va farovonligi toʻgʻrisidagi Xartiyasi tomonidan belgilangan, u mamlakatqurolli kuch qurolli kuchlariga 18 yoshgacha boʻlgan bolalarni har qanday sharoitda ham yollashni taqiqlaydi. Afrikaning aksariyat davlatlari Xartiyani ratifikatsiya qilgan.

Cheklovlar va boʻshliqlar

Yuqoridagi shartnomalarning hech biri bolalarning „jangovar harakatlarda“ bilvosita ishtirok etishini yoki ularda (yaʼni, jangovar harakatlardan uzoqda) harbiy amaliyotga hissa qoʻshishni aniq taqiqlamaydi.

OPAC aʼzosi boʻlmagan mamlakatqurolli kuchlar Jeneva konvensiyalarining I Protokolida belgilangan quyi standartlarga boʻysunadilar, bu esa qurolli kuchlarga oʻn besh yoshdan oshgan bolalarni jangovar harakatlarda qoʻllashga va ixtiyoriy ravishda kuzatuvchi sifatida qatnashgan yosh bolalardan foydalanishga guvoh boʻlsalar bu haqida xabar beradilar:

Xalqaro Qizil Xoch Qoʻmitasi mojaro tomonlariga „barcha zarur choralarni koʻrish“ni taklif qildi, bu yakuniy matnda „barcha mumkin boʻlgan choralarni koʻrish“ kerak, bu butunlay taqiq emas, chunki amalga oshirish mumkin degan maʼnoni anglatadi „bajarilishi yoki amalga oshirilishi mumkin.“ „Harbiy harakatlarda ishtirok etish“ bandi boʻyicha muzokaralar chogʻida koʻngilli bolalarning harbiy maʼlumotlarni yigʻish va uzatish, tashishda yordam berish kabilar harbiy harakatlarga bilvosita jalb etish deb baholanadi.

Biroq, 1949-yil 12-avgustdagi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha va 1977-yilda qabul qilingan Xalqaro qurolli boʻlmagan mojarolar qurbonlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi II Protokolning 4.3.c moddasida „oʻn besh yoshga toʻlmagan bolalar“ qurolli kuchlar yoki guruhlarga chaqirilmaydi va jangovar harakatlarda qatnashishi mumkin emas". deyiladi.

Bolalarni ozod qilish va reintegratsiya qilish standartlari

Harbiy koʻylakdagi bolgʻali bola. 1941-yil

OPAC hukumatlardan harbiy harakatlarda yollangan yoki foydalanilgan bolalarni o‘z yurisdiksiyasi doirasida demobilizatsiya qilishni hamda ularning jismoniy va ruhiy holatlarini tiklanishi va ijtimoiy reintegratsiyasi uchun yordam ko‘rsatishni talab qiladi. Urush, fuqarolarning tartibsizliklari, fuqarolar urushi, turli qurolli toʻqnashuvlar va boshqa favqulodda vaziyatlarda bolalar va yoshlarni, shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Favqulodda va qurolli toʻqnashuvlarda ayollar va bolalarni himoya qilish toʻgʻrisidagi deklaratsiyasiga muvofiq himoya qilishni taklif etadi. Qurolli guruhlarning sobiq aʼzolarini tegishli ravishda qurolsizlantirish, demobilizatsiya qilish va reintegratsiya qilish jarayonlari uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2006-yilda Integratsiyalashgan standartlarni ishlab chiqishni boshladi .

Harbiy jinoyatlar

Hozirda bolalarni urush jinoyatlari uchun urush qonunlarida belgilangan javobgarlikka tortilishi kerakmi, degan fikr mavjud. Xalqaro huquq urush jinoyatlarini sodir etgan bolalarni jinoiy javobgarlikka tortishni taqiqlamaydi, biroq Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning 37-moddasida belgilanganidek, bola olishi mumkin bo‘lgan jazo cheklanadi: „oʻn sakkiz yoshga toʻlmagan shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarga o‘lim jazosi ham, ozod qilish imkoniyatisiz umrbod qamoq jazosi ham belgilanmaydi“.

Syerra-Leone misoli

[[Syerra-Leoda yuz bergan fuqarolar urushidan soʻng, BMT Syerra-Leone boʻyicha Maxsus sudga (SCSL) 15 va undan katta yoshdagi sobiq jangchilarni gumanitar qonunlarni, shu jumladan urush jinoyatlarini buzganliklari uchun sud qilishni buyurdi. Biroq, Parij tamoyillari qurolli toʻqnashuvlarda qatnashgan bolalar, hatto ular jinoyatchi boʻlsa ham, birinchi navbatda qurbon sifatida koʻrilishi kerak degan fikrni ilgari surdi: Ushbu tamoyil Sud nizomida oʻz aksini topgan boʻlib, u jinoiy javobgarlikka tortishni istisno qilmagan, lekin sobiq askar bolalarni reabilitatsiya qilish va qayta integratsiya qilish zarurligini taʼkidlab oʻtgan. Syerra-Leone mamlakat tribunalining birinchi bosh prokurori David Crane nizomni qanchalik jirkanch jinoyatlar sodir etgan bo‘lishidan qatʼi nazar, bolalarning o‘zini emas, balki bolalarni ishga yollagan kishilarni jinoiy javobgarlikka tortish foydasiga talqin qildi.

Omar Khadr misoli AQShda prokurorlar kanadalik Omar Khadrni Afgʻonistonda 16 yoshga toʻlmaganida va Tolibon safida AQSh kuchlariga qarshi jang qilganlikda aybladilar. Ushbu jinoyatlarga AQSh qonunchiligiga koʻra umrbod qamoq jazosi beriladi. 2010-yilda qiynoq va tazyiq ostida boʻlgan Xadr urush qonunlarini buzgan holda qotillik, qotillikka urinish, fitna, terrorizmga moddiy yordam koʻrsatish va josuslikda aybdor deb topildi. Khadrni bir yillik qamoqdan soʻng Kanadaga deportatsiya qilinishini koʻrsatadigan kelishuv bitimining bir qismi sifatida taklif qilindi. Umar Khadr Guantanamo qamoqxonasida qoldi va Kanada hukumati uning vataniga qaytarilishini kechiktirgani uchun xalqaro tanqidlarga uchradi. Oxir-oqibat, Khadr 2012-yil sentabr oyida Kanada qamoqxonasiga oʻtkazildi va 2015-yil may oyida Alberta sudyasi tomonidan garov evaziga ozod qilindi. 2016-yilda Xadr AQShning harbiy jinoyatchi sifatida hukm qilinganligi ustidan shikoyat qilgan.

BMT Bosh kotibining bolalar va qurolli mojarolar boʻyicha maxsus vakili hukm chiqarilishidan oldin AQShning Guantanamodagi harbiy komissiyasiga maktub yozib, Khadrni reabilitatsiya dasturiga muvofiq qoʻyib yuborishni soʻrab murojaat qilgan. Oʻz maktubida u Khadr „oʻsmir askarbola hikoyasini ifodalaydi: vijdonsiz guruhlar tomonidan kattalarning oʻzlari tushunmaydigan janglarda qatnashish taklifi bilan harakat qilish uchun yollangan“.ini aytadi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining roli

Tarixi

Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyaning yakuniy matni (1989-yilda qabul qlingan) 18 yoshgacha boʻlgan barcha bolalarni harbiy xizmatga jalb qilishni taqiqlamaganidan keyin bolalar huquqlari himoyachilarining hafsalasi pir boʻldi va ular bu maqsadga erishish uchun yangi shartnoma tuzishni talab qila boshladilar. Natijada, yangi tashkil etilgan Bola huquqlari boʻyicha qoʻmita ikkita tavsiya berdi: birinchidan, qurolli mojarolarning bolalarga taʼsiri boʻyicha BMTdan yirik tadqiqot oʻtkazishni soʻrash; ikkinchidan, konvensiyaga qo‘shimcha protokol bo‘yicha muzokaralar olib borish uchun BMTning Inson huquqlari bo‘yicha komissiyasi aʼzolaridan iborat ishchi guruhini tuzish. Har ikkala taklif ham qabul qilindi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi Bola huquqlari boʻyicha qoʻmitaga javob berar ekan, „qurolli toʻqnashuvlar natijasida dunyoning koʻplab qismlarida bolalarning ahvoli keskin yomonlashganini“ tan oldi va inson huquqlari boʻyicha ekspert Grasa Machelga yirik tadqiqot oʻtkazishni topshirdi. Machel hisoboti, Qurolli mojarolarning bolalarga taʼsiri, 1996-yilda nashr etilgan Hisobotda qayd etilgan:

Hech shubha yoʻqki, eng dolzarb ustuvor vazifalardan biri 18 yoshgacha boʻlgan barchani qurolli kuchlar safidan chetlashtirishdir

Shu bilan birga, BMTning Inson huquqlari boʻyicha komissiyasi bolalardan harbiy maqsadlarda foydalanish boʻyicha standartlarni oshirish boʻyicha muzokaralar olib borish uchun ishchi guruh tuzdi. Murakkab muzokaralar va global kampaniyadan soʻng, yangi shartnoma 2000-yilda Bolalar huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyaning qurolli mojarolarga jalb etilishi toʻgʻrisidagi fakultativ protokoli sifatida kelishib olindi. Shartnoma bolalarning qurolli toʻqnashuvlarda bevosita ishtirok etishini ham, ularni 16 yoshdan boshlab mamlakatqurolli kuch qurolli kuchlariga jalb qilishni ham taqiqlaydi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 2000-yil 25-maydagi 54/263- rezolyutsiya bilan shartnomani Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyaga qoʻshimcha protokol sifatida qabul qildi. Protokol 2002-yil]] 12-fevralda kuchga kirdi.

Bosh kotibning bolalar va qurolli mojarolar boʻyicha maxsus vakili

Machelning eʼlon qilgan hisoboti BMT Bosh kotibining bolalar va qurolli mojarolar boʻyicha maxsus vakili (SRSG-CAAC) uchun yangi mandatga olib keldi. SRSG vazifalari orasida Bosh kotibning bolalar va qurolli toʻqnashuvlar boʻyicha yillik hisoboti loyihasini ishlab chiqish kiradi, unda butun dunyodan bolalarni yollash va ulardan foydalanishning eng yomon holatlari roʻyxati va tavsifi sanab oʻtilgan.

Xavfsizlik Kengashi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi muntazam ravishda munozaralar, hisobotlarni qabul qilish va „Qurolli toʻqnashuvdagi bolalar“ sarlavhasi ostida rezolyutsiyalarni qabul qilish uchun yigʻiladi. Ushbu masala boʻyicha birinchi rezolyutsiya 1261-sonli qaror 1999-yilda qabul qilingan. 2004-yilda 1539-sonli rezolyutsiya bir ovozdan qabul qilindi, u askar bolalardan foydalanishni qoraladi va BMT Bosh kotibiga monitoring va hisobot berish mexanizmi deb nomlanuvchi amaliyotni kuzatish va hisobot berish vositasini yaratishni topshirdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi

Bosh kotib bolalar va qurolli toʻqnashuvlar boʻyicha har yili yillik hisobotini eʼlon qiladi. 2017-yilgi hisobotda 2016-yilda qurolli guruhlar tomonidan bolalardan keng foydalanilgan 14 ta davlat (Afg‘oniston, Kolumbiya, Markaziy Afrika Respublikasi, Kongo Demokratik Respublikasi, Iroq, Mali, Myanma (Birma), Nigeriya, Filippin, Somali, Janubiy Sudan, Sudan, Suriya va Yaman) va davlat qurolli kuchlari jangovar harakatlarda bolalardan foydalangan oltita davlat (Afgʻoniston, Myanma (Birma), Somali, Sudan, Janubiy Sudan va Suriya) davlatlarini keltiradi.

2011-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Pan Gi Mun ekstremal chora-tadbirlar hisobotiga koʻra, mojaro hududlarida zoʻravonlik harakatlariga jalb qilingan bolalar masalasini koʻtargan.

Bugungi kunda harbiy xizmatdagi bolalar — mintaqa va mamlakatlar boʻyicha

Ushbu boʻlim bugungi kunda bolalardan harbiy maqsadlarda foydalanishni oʻz ichiga oladi.

Afrika

2003-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gumanitar masalalarni muvofiqlashtirish boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, butun dunyo boʻylab davlat qurolli kuchlari va nodavlat qurolli guruhlarda qatnashgan bolalarning yarmidan koʻpi Afrikada boʻlgan. 2004-yilda Child Soldiers International tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, qitʼada 100 000 bolalar davlat va nodavlat qurolli kuchlarda foydalanilgan va 2008-yildagi hisob-kitoblarga koʻra, jami 120 000 bola yoki harbiy harakatlarda qatnashgan.

Afrikaning aksariyat mamlakatlari ratifikatsiya qilgan Bola huquqlari va farovonligi toʻgʻrisidagi Afrika Xartiyasi (1990-yil) 18 yoshgacha boʻlgan bolalarni barcha turdagi harbiy xizmatga jalb qilishni taqiqlaydi. Ushbu qabul qilingan xartiyaga qaramay, BMT maʼlumotlariga koʻra, 2016-yilda Afrikaning yetti davlatida (Markaziy Afrika Respublikasi, Nigeriya, Kongo Demokratik Respublikasi, Somali, Mali, Janubiy Sudan, Sudan) bolalar qurolli guruhlar va uchtasida (Sudan, Somali va Janubiy Sudan) davlat qurolli kuchlari tomonidan foydalanilgan.

Afrikada joylashgan harbiy tashkilotlardagi bolalar sonini kamaytirish boʻyicha xalqaro saʼy-harakatlar 1997-yilda ishlab chiqilgan Keyptaun tamoyillaridan keyin boshlandi. Prinsiplar Afrika hukumatlariga oʻsha paytda muzokaralar olib borilayotgan OPAC majburiyatlarini bajarishni va harbiy xizmatga yollash uchun minimal yoshni 15 dan 18 ga oshirishni taklif qildi. Prinsiplar, shuningdek, bola askarga 18 yoshga toʻlmagan har qanday shaxsni „har qanday turdagi muntazam yoki tartibsiz qurolli kuchlar yoki guruhning har qanday maqomdagi bir qismi boʻlgan … shu jumladan jinsiy maqsadlar uchun yollangan qizlarni ham qamrab oladi“ . . .".

2007-yilda Parijda boʻlib oʻtgan „Urushdan ozod bolalar“ konferensiyasi Parij tamoyillarini ishlab chiqdi, ular Keyptaun tamoyillarini takomillashtirish va yangilash, ularni global miqyosda qoʻllash va hozirgi bolalar askarlarini qayta integratsiya qilishning amaliy yondashuvini belgilab berdi.

Efiopiyadagi Omo vodiysi bolalari

Markaziy Afrika Respublikasi

Markaziy Afrika Respublikasida qurolli guruhlar tomonidan bolalardan foydalanish tarixdan keng tarqalgan. 2012 va 2015-yillar oraligʻida 10 000 ga yaqin bolalar milliy qurolli mojarolarda qurolli guruhlar tomonidan foydalanilgan. 2016-yil maʼlumotlariga koʻra bu haliyam davom etmoqda. Musulmon Séléka qurolli guruhlar koalitsiyasi va asosan nasroniylardan iborat Anti-balaka jangarilari bolalardan shu tarzda ayovsiz foydalangan. Baʼzilarining yoshi sakkizda.

2015-yil may oyida boʻlib oʻtgan Forum de Bangui (hukumat, parlament, qurolli guruhlar, fuqarolik jamiyati va diniy yetakchilar yig‘ilishi)da bir qator qurolli guruhlar minglab bolalarni demobilizatsiya qilish togʻrisida kelishib oldilar.

2016-yilda Markaziy Afrika Respublikasiga barqarorlik oʻlchovi qaytdi va BMT maʼlumotlariga koʻra, 2691 oʻgʻil va 1206 qiz qurolli guruhlardan rasman ajratildi. Shunga qaramay, bolalarni harbiy maqsadlarda ishga olish va ulardan foydalanish oʻsha yil davomida taxminan yana 50 foizga koʻtarildi, bu raqamlar asosan Lord qarshilik armiyasiga tegishli.

Kongo Demokratik Respublikasida demobilizatsiya qilingan askar bolalar guruhi

Kongo Demokratik Respublikasi

Minglab bolalar Kongo Demokratik Respublikasi (DRC) armiyasida va turli isyonchi qurolli kuchlarda xizmat qiladi. Maʼlumotlarga koʻra, Ikkinchi Kongo urushi avjida 30 000 dan ortiq bolalar mojaroning turli tomonlari bilan jang qilgan. „Kony 2012“ filmida Rabbiyning qarshilik armiyasi bu bolalarni yollagani daʼvo qilingan.

Hozirgi vaqtda Kongo Demokratik Respublikasi dunyodagi eng yuqori askar bolalardan biriga ega mamlakat. Xalqaro sud urush davridagi bu amaliyotlar boʻyicha hukm chiqardi. Thomas Lubanga Dyilo, KDRdagi harbiy qoʻmondonlardan biri, 2002 va 2003-yillar oraligʻida bolalar askarlarini yollashdagi roli uchun 14 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Lubanga Kongo vatanparvarlari ittifoqiga va uning qurolli qanoti Kongoni ozod qilish uchun vatanparvarlik kuchlariga rahbarlik qilgan. Bolalar Ituridagi qurolli toʻqnashuvda jang qilishga majbur boʻlishdi.

Somali

2004-yilda Child Soldiers International tomonidan eʼlon qilingan hisobotda 1991-yildan beri 200 000 nafar bola oʻz irodasiga zid ravishda mamlakat qurolli kuch tarkiblariga jalb qilingani taxmin qilingan. 2017-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Antoniu Guterrish BMT hisobotiga izoh berib, mamlakatdagi „Ash-Shabob“ aʼzolarining 50 foizdan ortigʻini 18 yoshgacha boʻlganlar tashkil qiladi, baʼzi paytlari esa toʻqqiz yoshga toʻlmagani ham jangga joʻnatiladi degan edi. Hisobotda 2010-yilning 1-aprelidan 2016-yilning 31-iyuliga qadar Somalida 6163 nafar bola yollangani, ulardan 230 nafari qizlar ekanligi tasdiqlandi. „Ash-Shabob“ bu yollashning yetmish foizini tashkil qilgan. Somali milliy armiyasi ham bolalarni askarlikka yollash boʻyicha yuqori oʻrinlarda turadi .

Sudan

Sudan xalq ozodlik armiyasining askar bolasi (2007)

2004-yilda 17 000 ga yaqin bolalar davlat qurolli kuchlari va nodavlat qurolli guruhlar tomonidan foydalanilgan. O‘sha paytdagi asosiy qurolli muxolifat guruhi — Sudan Xalq ozodlik armiyasi (SPLA) tarkibida 5000 ga yaqin bola bor edi. Baʼzi sobiq bolalar askarlik paytida sodir etgan jinoyatlari uchun oʻlimga hukm qilingan.

2006-yilda bolalar Chaddagi qochqinlar lagerlaridan ham jalb qilingan va minglab bolalar Darfurdagi mojaroga tortilgan. 2005-yilda hukumat OPAC shartnomasini ratifikatsiya qildi va 2008-yilga kelib mamlakatda bolalardan harbiy maqsadda foydalanish kamaydi, ammo davlat qurolli kuchlari ham, SPLA ham ularni yollash va ishlatishda davom etgan. Bolalardan foydalanish kamayishda davom etdi, biroq 2017-yilda BMT hukumat kuchlarida hanuz12 yoshli bolalar borligi toʻgʻrisida xabarlar oldi.

Uganda

„Ugandadagi LRA armiyasida asosan askar sifatida oʻqitilgan. Ugandadagi barcha boshqa yoki oldingi isyonchi guruhlardan farqli oʻlaroq, LRA bolalarni (yaxshisi oʻn ikki yoshdan oʻn toʻrt yoshgacha) zoʻravonlik bilan oʻgʻirlash yoki qul qilishni oʻzining asosiy usuliga aylantirgan va oʻz faoliyatini tinch aholiga hujum qilishga qaratgan“.

Zimbabve

2003-yilda Guardian gazetasi Zimbabveda davlat tomonidan homiylik qilinadigan yoshlar qurolli kuchlari Milliy Yoshlar Xizmati tomonidan inson huquqlarining koʻplab buzilishi haqida xabar berdi. Dastlab vatanparvar yoshlar tashkiloti sifatida tashkil etilgan bu tashkilot 10 yoshdan 30 yoshgacha boʻlgan yoshlardan iborat harbiylashtirilgan guruhga aylandi va mamlakatdagi norozilikni bostirish uchun foydalanildi. Tashkilot nihoyat 2018-yilning yanvarida taqiqlangan The organisation was finally banned in January 2018..

Amerika

Boliviya

2001-yilda Boliviya hukumati 14 yoshgacha boʻlgan bolalar yollash boʻyicha tekshiruvlar paytida qurolli kuchlarga majburan chaqirilgan boʻlishi mumkinligini tan oldi. Boliviya armiyasining 40 % ga yaqinini 18 yoshdan kichiklar, yarmini esa 16 yoshdan kichiklar tashkil qiladi. 2018-yil holatiga koʻra, Boliviya bolalarni 17 yoshdan boshlab kattalar harbiy xizmatga chaqirishni boshlashga taklif qiladi.

Braziliya

Braziliyada Komando Vermelho kabi mahalliy uyushgan jinoiy guruhlar bolalarni giyohvand moddalarni tayyorlash va qotillik qilish uchun yollashadi, lekin politsiya va boshqa raqib guruhlar ularga qarshi kurashadilar. Shuningdek, braziliyalik militsionerlar bolalarni Komando Vermelyoga qarshi kurashga jalb qilganlar.

Kanada

Kanadada odamlar 16 yoshidan boshlab ota-ona ruxsati bilan Kanada kuchlarining zaxira qismiga, biroz ulgʻaygach, 17 yoshida ota-ona ruxsati bilan oddiy tarkibga qoʻshilishlari mumkin. Lekin ular 18 yoshga toʻlgunga qadar xizmat safariga koʻngilli boʻlishlari mumkin emas.

Kolumbiya

Kolumbiyadagi qurolli mojaroda, 1960-yillarning oʻrtalaridan hozirgi kungacha, qatnashgan jangchilarning toʻrtdan bir qismi 18 yoshdan kichik boʻlgan va hozir ham shunday. 2004-yilda Kolumbiya bolalar askarlaridan foydalanish boʻyicha dunyoda toʻrtinchi oʻrinni egalladi. Hozirda mamlakatda qurolli guruhlarda 11-14 ming bola bor. Hukumat bilan muzokaralar chogʻida qurolli guruhlar voyaga yetmaganlarni savdolashish vositasi sifatida yollashni toʻxtatishni taklif qilishdi, ammo ularni qoniqtirmadi. Bjørkhaugning taʼkidlashicha, aksariyat bolalar askarlikka ixtiyoriy ishtirok etish va majburlashning kombinatsiyasi orqali yollangan.

1998-yilda Human Rights Watch matbuot bayonotida baʼzi partizan boʻlinmalarining 30 foizi bolalardan iborat boʻlgan. Xuddi shu press-relizda hukumat bilan bogʻliq boʻlgan harbiylashtirilgan boʻlinmalarning baʼzilari 50 foizgacha bolalardan iborat ekanligi, jumladan, sakkiz yoshli baʼzilari ham borligi taxmin qilingan.

2005-yilda Kolumbiyada 11 000 ga yaqin bola chap yoki oʻng qanot harbiy kuchlari safida xizmat qilgan. „Kolumbiyadagi bolalar jangchilarining taxminan 80 foizi ikki chap qanot partizan guruhlaridan biriga, FARC yoki ELNga tegishli. Qolgan jangchilar harbiylashtirilgan saflarda, asosan AUCda xizmat qilishadi“. P.W.Singerning soʻzlariga koʻra, FARC tomonidan 1998-yilda Guatape GESiga hujumda sakkiz yoshli jangarilar ishtirok etgan va 2001-yilda FARC oʻquv videosida 11 yoshli oʻgʻil bolalar raketalar bilan ishlayotgani tasvirlangan. Guruh shuningdek, Venesuela, Panama va Ekvadordan kelgan bolalarni ham qabul qiladi.

Kolumbiya hukumati xavfsizlik kuchlari bolalarni rasman ishga qabul qilmaydi, chunki majburiy va ixtiyoriy yollash uchun qonuniy yosh 18 deb belgilangan. Shu bilan birga, talabalar harbiy oʻrta maktablarda kursant sifatida roʻyxatdan oʻtishlari va mos ravishda 16 yoki 17 yoshlilar havo kuchlari yoki milliy armiya tayyorlash dasturlariga kirishlari mumkin. Bundan tashqari, qoʻlga olingan dushman bolalari Kolumbiya harbiylari tomonidan razvedka maʼlumotlarini yigʻish uchun ishlatilgan.

2016-2017-yillarda FARC partizan guruhlariga qarshi demobilizatsiya harakatlari mojarosiga barham berib, zo‘ravonlikka jalb qilingan bolalar sonini cheklab qo‘yishiga umid qildi. Biroq, boshqa qurolli guruhlar hali demobilizatsiya qilinmagan va mojaro hozirgacha toʻliq hal etilmagan.

Kuba

Kubada o‘g‘il bolalar va qizlar uchun majburiy harbiy xizmat yoshi 17 yoshni tashkil etadi. Erkak o‘smirlarga hududiy qo‘shinlar qurolli kuchsi safiga majburiy xizmat muddatidan oldin ruxsat etilgan.

Salvadordagi fuqarolar urushi paytida, Salvadorning Perquin shahridagi isyonchi askar bola. 1990-yil.

Gaiti

Gaitida siyosiy zoʻravonlik bilan shugʻullanuvchi turli erkin tashkil etilgan qurolli guruhlarda qatnashayotgan bolalar soni nomaʼlum.

Meksika

Meksikada bolalar Meksikadagi narkotiklar urushida Fors koʻrfazi karteli kabi jinoiy tashkilotlar tomonidan hukumat va boshqa raqib kartellarga qarshi kurashish uchun foydalaniladi. Ammo bularning soni maʼlum emas. Shuningdek, Grupos de autodefensa comunitaria (Avtomatik himoya guruhi) oʻz qishloqlarini mahalliy jinoiy guruhlarning zoʻravonligidan himoya qilish uchun baʼzi vaqtda bolalarni yollaydi, askar bolalarini jalb qiladigan oʻzini-oʻzi himoya qilish guruhlaridan biri bu Coordinadora Regional de Autoridades Comunitarias-Pueblos Fundadores (CRAC-PF) boʻlib, u Los Ardillos, Beltran Leyva kartelidan ajralib chiqqan jinoiy guruh bilan qarama-qarshilikda. CRAC-PF va Los Ardillos oʻrtasidagi janglar 53 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan.

Qoʻshma Shtatlar

Qoʻshma Shtatlarda 17 yoshli oʻsmirlar ota-onalarning yozma roziligi bilan qurolli kuchlarga qoʻshilishlari mumkin. 2015-yil holatiga koʻra har yili 16 000 ga yaqin 17 yoshli yigitlar harbiy xizmatga chaqiriladi.

AQSH armiyasi maktablar bilan ishga yollashga boʻlgan taʼminlashni yondashuvning „tayanch toshi“ deb taʼriflaydi. Bolalar huquqlarini himoya qilish tashkilotlari AQSh qurolli kuchlari xodimlarini bolalarga tayanishini tanqid qilib keladi. Bola huquqlari boʻyicha qoʻmita AQShga harbiy xizmatga kirishning minimal yoshini 18 yoshga koʻtarishni tavsiya qildi.

1990-yillarda OPAC shartnomasi boʻyicha muzokaralarda AQSh Buyuk Britaniyaga qoʻshilib, global minimal askarlik yoshi 18 dan oshmasligiga keskin qarshi chiqdi. Natijada shartnomada eng kam 16 yosh belgilangan . AQSh shartnomani 2002-yilda ratifikatsiya qilgan (lekin 2018-yil holatiga koʻra AQSh Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyani ratifikatsiya qilish amalga oshmadi).

OPACga koʻra, AQSh harbiy xizmatchilariga odatda 18 yoshga toʻlgunga qadar harbiy harakatlarda bevosita ishtirok etishni taqiqlaydi. Shunga qaramay, ular „oldinga joylashtirish“ huquqiga ega, yaʼni ular qoʻllab-quvvatlash vazifalarini bajarish uchun jangovar zonaga joylashtirilishlari mumkin. Bola huquqlari boʻyicha qoʻmita AQShni ushbu siyosatni oʻzgartirishga va voyaga yetmaganlarning jangovar hududda oldindagi harakat qilish zonasiga joylashtirilmasligini taʼminlashga chaqirdi.

2003 va 2004-yillarda 60 ga yaqin voyaga yetmagan o‘smirlar xodimlarning xatoligi tufayli Afgʻoniston va Iroqqa yuborilgan. Keyinchalik Mudofaa vazirligi „vaziyatlar zudlik bilan toʻgʻirlangani va takrorlanishining oldini olish uchun choralar koʻrilgani“ni aytdi.

2008-yilda prezident Jorj Bush „Oʻsmir bolalarni askarlikdan himoya qilish toʻgʻrisida“gi qonunni imzoladi. Qonun bolalarni askarlikka yollagan harbiy kuchlarni jinoiy javobgarlikka tortadi. Shuningdek, bolalar harbiy maqsadlarda foydalaniladigan mamlakatlarga qurol sotishni taqiqlaydi. Qonunda askar bolalar taʼrifi „hukumat qurolli kuchlari tarkibida jangovar harakatlarda bevosita ishtirok etgan 18 yoshga toʻlmagan har qanday shaxs“ ni oʻz ichiga oladi. Hujjatdan voz kechish Obama va Trump maʼmuriyati tomonidan chiqarilgan.

Yaqin Sharq

Bahrayn

Bahraynda harbiy kursantlar, NCO stajyorlari va texnik xodimlar 15 yoshdan boshlab Bahrayn Mudofaa Kuchlari safiga kirishlari mumkin.

Eron

Xurramshahr ozod qilingandan keyin eronlik askar bola

Eronning amaldagi qonunchiligi 16 yoshdan kichiklarni ishga olishni rasman taqiqlaydi.

Eron-Iroq urushi paytida oʻgʻil bolalar Basij armiyasiga chaqirilgan, u yerda Eron hukumati tanqidchilarining fikriga koʻra, ular „jonli qalqonlar toʻlqini sifatida frontga yuborilgan“. Boshqa manbalar eronlik qurbonlarning umumiy sonini 200,000-600,000 oraligʻida deb hisoblashgan. Bir manbaga koʻra, Eron-Iroq urushida qurbon boʻlganlarning 3 foizi 14 yoshgacha boʻlgan yosh askarlar boʻlgan.

Eronlik oʻgʻil bolalar maktabni tashlab, ota-onalari xabarisiz Eron-Iroq urushida, jumladan Muhammad Husayn Fahmida shu bolalar qatoriga kiradi. Iroq zobitlarining taʼkidlashicha, ular baʼzida sakkiz yoshli eronlik askar bolalarni qoʻlga olishgan.

2018-yil holatiga koʻra Eron hukumati Suriya fuqarolar urushida Asad hukumatiga sodiq kuchlar tomonida jang qilish uchun Eron va Afg‘onistondan bolalarni yollab kelmoqda.

Falastin

2004-yilda Xalqaro bolalarni himoya qilish tashkilotining Falastin boʻlimi uchun chop etilgan Jihod Shomalyning "Bosib olingan Falastin hududlarida bolalardan foydalanish " nomli hisobotida, bir qator bolalar shahidlikni oʻzlariga gʻurur deb bilishlarini taʼkidlab, hisobotni yakunlaydi. Oʻzlarining umidsiz ahvoli uchun javobgarlikni oʻz zimmalariga olishlari va Falastin harbiylashtirilgan guruhlari tomonidan qurolli hujumlar uyushtirish uchun yollanganliklariga oʻzlari sababchi ekanliklarini aytadi. Shu bilan birga, Shomaly mamlakatlarda tizimli ishga joylashish yo‘qligini, guruhlar va Falastin hamjamiyatining yuqori martabali vakillari siyosiy strategiya sifatida bolalarni yollashga qarshi ekanini taʼkidlaydi. Shomalyning fikricha, Falastin siyosiy rahbariyati bolalarni urushga tortishni toʻxtatish uchun koʻproq ish qilishi mumkin, bu esa rahbariyatdan bolalarni oʻqitish togʻrisida va yollashni taqiqlovchi memorandumni imzolashni talab qiladi. Gʻazo sektorida hukmronlikka intilayotgan Falastin tashkiloti Hamas, Isroil mudofaa kuchlariga qarshi zoʻravonlikni qoʻzgʻatish uchun munozarali mafkuralarni askar bolalarga singdirgani maʼlum.

Jorjtaun universiteti professori William OʻBrien falastinlik bolalarning Birinchi Intifadadagi faol ishtiroki haqida shunday yozadi: „Aftidan, intifada qo‘shinlarining katta qismi yoshlar, jumladan, boshlang‘ich maktab o‘quvchilari ham bor. Ular tosh, molotov kokteyli va boshqa zo‘ravonlik turlari bilan shug‘ullanadilar“. Arab jurnalisti Huda Al-Hussein 2000-yil 27-oktabr kuni Londondagi arab gazetasiga quyidagilarni yozdi:

Birlashgan Millatlar Tashkiloti askar bolalarni, ayniqsa Afrikada, ularni toʻdalar oʻchogʻiga tashlaydigan jangarilar boshliqlari nazoratidan qutqarsa-da, baʼzi Falastin rahbarlari… ongli ravishda buni tushunib yetmay, ularning oxirgi nafasigacha jang maydoniga yollaydi

2002-yilda askar bolalardan foydalanishni toʻxtatish boʻyicha koalitsiya (hozirgi Xalqaro askar bolalar) „bolalarning jangovar harakatlarda qatnashayotgani haqida xabarlar mavjud boʻlsa-da, qurolli guruhlar tomonidan tizimli ravishda yollanganligi haqida hech qanday dalil yoʻq“, dedi. Biroq, 2004-yilda tashkilot 2000-yil oktabridan 2004-yil martigacha falastinlik voyaga yetmaganlar ishtirokida kamida toʻqqizta hujjatlashtirilgan xudkushlik hujumi sodir boʻlganini xabar qildi:

2008-yil may oyida Child Soldiers International hisobotida Hamas va Islom Jihodi oʻzining Eron boʻlimida „harbiy hujumlarda va mashgʻulotlarda bolalardan foydalangani“ uchun alohida taʼkidlangan.

2005-yil 23-mayda Amnesty International Falastin qurolli guruhlarini bolalardan qurolli faoliyatda foydalanishni zudlik bilan toʻxtatishga chaqirdi: „Falastin qurolli guruhlari hech qanday sharoitda qurolli hujumlar uyushtirish, qurol yoki boshqa materiallarni tashish uchun bolalardan foydalanmasligi kerak…“.

Turkiya (PKK)

Kurd-turk mojarosi paytida Kurdiston Ishchilar partiyasi (PKK) faol ravishda bolalarni yollab, oʻgʻirlab ketgan. Tashkilot Turkiya xavfsizlik kuchlari tomonidan 2000 dan ortiq bolani o‘g‘irlaganlikda ayblangan. Human Rights Watch (HRW), Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Xalqaro Amnistiya tashkilotining mustaqil hisobotlari 90-yillardan beri tashkilot va uning qurolli guruhlari tomonidan askarb olalar i yollash va ulardan foydalanishni tasdiqladi. 2001-yilda tashkilot tomonidan bolalarni yollash tizimli ravishda amalga oshirilgani haqida xabarlar paydo boʻldi. Tashkilotning asosan bolalarni yollash uchun tuzilgan Tabura Zaroken Sehit Agit deb nomlangan bataloni haqida bir qancha xabarlar eʼlon qilingan. Shuningdek, Kurdiston vatanparvarlar ittifoqi bolalarni o‘z safiga jalb qilgani aniqlangan.

Turkiya xavfsizlik kuchlari maʼlumotlariga koʻra,Kurdiston Ishchilar partiyasi 12 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan 983 nafardan ortiq bolani oʻgʻirlab ketgan. 400 dan ortiq bola tashkilotdan qochib, xavfsizlik kuchlariga taslim bo‘lishgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bolalar Jamgʻarmasining 2010-yilda chop etilgan hisobotida Kurdiston Ishchilar partiyasi tomonidan bolalarni yollash juda xavfli ekani koʻrsatib oʻtilgan.

2016-yilda Human Rights Watch tashkiloti Kurdiston Ishchilar partiyasini Iroqning Shingal mintaqasida va qoʻshni davlatlarda askar bolalar yollash orqali urush jinoyatlari sodir etganlikda ayblagan.

Suriyadagi fuqarolar urushi davomida ko‘plab ommaviy axborot vositalari, jumladan Human Rights Watch tashkiloti Kurdiston Ishchilar partiyasiga aloqador YPG tashkiloti askar bolalarni yollab, joylashtirganini tasdiqladi. Guruhning xalqaro huquqni buzgan bolalardan foydalanishni toʻxtatish haqidagi daʼvosiga qaramay, guruh bolalarni yollash va ulardan foydalanishni davom ettirdi.

2018-yilda BMTning qurolli mojarolardagi bolalar boʻyicha yillik hisobotida 2017-yilda Xalq himoyasi boʻlinmalari va uning ayollar boʻlinmasi tomonidan 224 ta qiz bolalarni yollash holatlari qayd etilgan, bu 2016-yilga nisbatan deyarli besh baravar koʻpdir. Guruh bolalarni askarga olish uchun o‘g‘irlagani ham xabar qilingan.

Livan

Livandagi fuqarolar urushida turli tomonlar askar bolalardan foydalangan. 2008-yil may oyida Child Soldiers International hisobotida aytilishicha, Hizbulloh bolalarni harbiy xizmatga oʻrgatgan. 2017-yilda BMT mamlakatda islomiy jangarilar deb gumon qilingan qurolli guruhlar bolalarni o‘z safiga jalb qilayotgani haqida xabar berdi.

Suriya

Ramziy suriyalik yigit askarlar, Suriya armiyasi muxlislari

Suriyada davom etayotgan fuqarolar urushi paytida bolalar Bashar Asadga qarshi boʻlgan guruhlarga qoʻshilishdi. 2012-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga isyonchilar askar bolalardan foydalangani haqidagi daʼvolar kelib tushgan, biroq ular buni tasdiqlay olishmagan. 2014-yil iyun oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti hisobotida aytilishicha, muxolifat bolalarni harbiy va yordamchi rollarga jalb qilgan. Yana aytilishicha, bunday qilish siyosati yoʻqdek tuyulgan boʻlsa-da, yoshni tekshirish tartiblari boʻlmagan. 2014-yilda Human Rights Watch tashkilotining xabar berishicha, isyonchi guruhlar bolalardan jang maydonlarida yaradorlarni davolash, o‘q-dorilar va boshqa yuklarni olib o‘tishdan tortib, janglar avj olgan paytda frontga, snayperchilar rolini bajarishga qadar yordam va jangovar rollarda foydalanmoqda.

Turkiya hukumati oʻzaro bogʻlangan SETA tadqiqot markazi Suriya milliy armiyasining tarkibini aks ettiruvchi hisobotini askar bolalar qoʻllanilganini fosh qilgani sababli qaytarib oldi. Suriya milliy armiyasi hozirda Turkiya tomonidan moliyalashtiriladi, u 2000-yil 8-sentabrda bolalarning qurolli toʻqnashuvlarda ishtirok etishi toʻgʻrisidagi Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyaga qoʻshimcha protokolni imzolagan. Al-Monitor’ning manbalarga tayanib xabar berishicha, Turkiya Liviyaga Suriya milliy armiyasidagi bolalar askarlarini joylashtirgani maʼlum qilingan. 2021-yil iyul oyida Amerika Qoʻshma Shtatlari Turkiyani Suriya va Liviyada askar bolalardan foydalanishga aloqador davlatlar roʻyxatiga qoʻshdi. 2021-yilgi Inson huquqlari amaliyoti boʻyicha mamlakat hisobotida Suriyadagi Turkiya tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan kuchlardan bolalar askar sifatida yollangani haqida soʻz bordi.

Kurd kuchlari ham bu taktikani qoʻllashda ayblangan. 2015-yilda Human Rights Watch tashkiloti kurd qurolli kuch rahbarlari Jeneva chaqiruvi bilan majburiyat shartnomasini imzolagani va 2014-yilning iyulidan beri 59 nafar bola, ulardan 10 nafari 15 yoshdan kichik boʻlganini daʼvo qilgan edi.

Prezident Asad 2013-yilda askar bolalardan (18 yoshgacha bo‘lgan har qanday shaxs) foydalanishni taqiqlovchi qonunni qabul qildi, bu qonunni buzganlik uchun aybdorlar 10 yildan 20 yilgacha „jazoviy mehnat“ bilan jazolanishini eʼlon qildi. Hukumat kuchlariga nisbatan qonun amalda qo‘llaniladimi yoki yo‘qmi, tasdiqlanmagan va isyonchi kuchlarga qarshi Suriya hukumati safida jang qilish uchun bolalar yollangani haqida da‘volar bor.

Eron hukumati Suriyada fuqarolar urushi davrida Asadga sodiq hukumat kuchlari tarafida jang qilish uchun Eron va Afg‘onistondan bolalarni jalb qilgan.

Yaman

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar va qurolli mojarolar boʻyicha maxsus vakili Radhika Kuomarasvami 2010-yil yanvar oyida Yamandagi qabilalar oʻrtasidagi janglarda „koʻp sonli“ oʻsmir oʻgʻil bolalar jang qilishgani haqida xabar berdi. Nodavlat notijorat tashkilot faoli Abdul-Rahmon al-Marwanining hisob-kitoblariga ko‘ra, Yamanda har yili qabilalar o‘rtasidagi janglarda 500-600 ga yaqin bola halok bo‘ladi yoki yaralanadi.

Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari Yamandagi fuqarolar urushi paytida (2015-yildan hozirgi kungacha) Husiylarga qarshi kurashish uchun Sudan (ayniqsa Darfur) va Yamandan askar bolalar yollagan.

Britaniya SAS maxsus kuchlari Yamanda askar bolalarni tayyorlash bilan shug‘ullangani aytiladi. Xabar qilinishicha, Saudiya Arabistoni boshchiligidagi koalitsiya safida jang qilayotgan askarlarning kamida 40 foizi bolalardir.

Saudiya Arabistoni hutiylarga qarshi Saudiya chegarasini qoʻriqlash uchun yamanlik bolalarni askar sifatida yollaydi

2019-yil iyun oyida AQSh Davlat kotibi Mike Pompeo Saudiya Arabistoni boshchiligidagi koalitsiya Yamandagi fuqarolar urushida bolalardan foydalanayotgani haqidagi ekspert xulosalarini rad etib, AQShning bolalar askarlikka yollovchi davlatlar ro‘yxatiga kiritilishiga to‘sqinlik qildi.

Osiyo

Qizil kxmerlarning yosh jangchilari

2004-yilda oʻsmirlarning harbiy xizmatidan foydalanishni toʻxtatish boʻyicha koalitsiya (hozirgi Xalqaro askar bolalar) Osiyoda minglab bolalar Afgʻoniston, Myanma (Birma), Nepal, Indoneziya, Filippin, Laos va Shri Lankadagi faol mojarolar va oʻt ochishni toʻxtatish holatlariga kelishilganda ham jangovar kuchlarga jalb qilingani haqida xabar berdi. Hukumatning mojaro zonalariga kirishni rad etishi ishtirok etgan raqamlarni hujjatlashtirishni imkonsiz qildi. 2004-yilda Myanma (Birma) hukumat qurolli kuchlari 12 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalarni majburan yollagan va ishlatgan yagona davlat sifatida mintaqa tarixiga kirdi. Xudoning armiyasi partizan guruhini birgalikda boshqargan egizak aka-uka Jonni va Lyuter Xtolar 1997-yilda guruhni boshqara boshlaganlarida taxminan oʻn yoshda boʻlishgan.

Afgʻoniston

Afgʻonistonda oʻttiz yillik fuqarolar urushi davrida qurolli kuchlar minglab askar bolalarni yollagan. Koʻpchilik hali ham Tolibonga qarshi kurashmoqda. Islom diniy maktablari yoki madrasalaridan taʼlim olganlarning baʼzilari xudkush terrorchi va qurolli hujumchilar sifatida foydalaniladi. Kamuflyaj kiyimida va shahidlik shiorlari bilan yurgan o‘g‘il bolalarning targ‘ibot videosi 2009-yilda Afg‘oniston Tolibon rahbariyati tomonidan eʼlon qilingan. Bu videoga amerikalik askarni oʻldirgan 14 yoshli Tolibon jangchisiga tasanno ham kiritilgan.

Birma/Myanma

Davlat Tinchlik va Taraqqiyot Kengashining taʼkidlashicha, Birmaning barcha askarlari koʻngilli hisoblanadi va qabul qilinganlarning hammasi 18 yoshdan katta. Human Rights Watch tashkiloti maʼlumotiga koʻra, Birma milliy armiyasi Tatmadavda 70 000 ga yaqin oʻgʻil bolalar xizmat qilmoqda, 11 yoshgacha boʻlgan bolalar esa koʻchadan majburan olib kelinib guruhlarga qoʻshilmoqda. Guruhning xabar berishicha, dezertirlar uch yildan besh yilgacha qamoq jazosiga yoki hatto qatl etishga ham hukm qilinishi mumkin. Guruh shuningdek, taxminan 5,000-7,000 bolalar turli xil qurolli etnik muxolifat guruhlarida, xususan, Birlashgan va Davlat Armiyasida xizmat qilishini taʼkidladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Pan Gi Mun 2009-yil iyun oyida hisobot eʼlon qildi, unda isyonchilar va hukumat tomonidan mamlakatda bolalarga nisbatan „jiddiy qonunbuzarliklar“ qayd etilgan. Maʼmuriyat 4-avgust kunidan boshlab keyingi oydan ular Birma/Myanmaga koʻproq oʻrganish uchun guruh yuborishlarini eʼlon qilishdi.

Shri-Lanka

Shri-Lankada bolalarning jangarilar tomonidan foydalanilishi 1983-yilda Shri-Lankadagi fuqarolar urushi boshlanganidan beri xalqaro miqyosda tan olingan muammo boʻlib kelgan. 18 yoshgacha boʻlgan bolalarni asosiy yollovchilar Tamil Eelam isyonchi ozodlik yoʻlbarslari hisoblanadi.

Nepal

Nepal Kommunistik partiyasi kuchlarida taxminan 6000-9000 bola xizmat qiladi. 2010-yildan boshlab CPNning askar bolalari demobilizatsiya qilindi.

Filippin

Filippinda hukumatga qarshi kurashayotgan islomiy va kommunistik qurolli guruhlar muntazam ravishda yollangan bolalarga tayanib kurash olib boradi. 2001-yilda Human Rights Watch tashkiloti Moro Islom ozodlik fronti (MILF)dagi 10 000 askarning taxminan 13 foizini bolalar tashkil etgani va hukumatga aloqador ayrim harbiylashtirilgan kuchlar ham bolalardan foydalanayotgani haqida xabar bergan. 2016-yilda MILF 1869 nafar bolani guruhni tark etishiga ruxsat berdi va boshqa bolalarni guruhga qabul qilmaslik majburiyatini oldi. Biroq oʻsha yili BMT Filippindagi boshqa qurolli guruhlar asosan 13 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan bolalarni yollashda davom etayotgani haqida xabarlar yana davom ettirdiUnited Nations Secretary-General. „Report of the Secretary-General: Children and armed conflict, 2017“. United Nations (2017). 25-yanvar 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24-yanvar 2018-yil..

Yevropa

Child Soldiers International maʼlumotlariga koʻra, Yevropada faqat 18 yoshdan kattalarni yollash tendensiyasi mavjud, aksariyat mamlakatlar ham faqat kattalarni yollashga ruxsat beradi, 2016-yilgi maʼlumotlarga koʻra qanday qurolli guruhlar bolalardan foydalanayotgani maʼlum emas edi. 2018-yil holatiga koʻra esa bir davlat, Buyuk Britaniya 16 yoshdan bolalarni, beshtasi esa 17 yoshdan (Avstriya, Kipr, Fransiya, Germaniya va Gollandiya) harbiy xizmatga jalb qilgan. Ulardan, Buyuk Britaniya eng koʻp bolalarni ishga oladi. 2016-yilda Britaniya armiyasiga yangi chaqirilganlarning taxminan chorak qismi 18 yoshdan kichik boʻlgan.

Barcha Yevropa davlatlari bolalarni qurolli mojarolarga jalb etish toʻgʻrisidagi ixtiyoriy protokolni ratifikatsiya qilgan, shuning uchun chaqiruv bolalar odatda balogʻatga yetgunlaricha harbiy harakatlarda foydalanilmaydi. Bolalar 1990-yillarda Birinchi Chechen urushida jangchilar sifatida ishlatilgan.

Jasur Rigetto (1851). Palazzo Littadagi katta zinapoyaning qabulxonasidagi Giovanni Strazza haykalining nusxasi. Unda 1849-yilda Rim respublikasi mudofaasi paytida bombani zararsizlntirishga urinib, 1849-yilda iti bilan halok boʻlgan 12 yoshli bola tasvirlangan.

Avstriya

Avstriya bolalarni ota-onalari roziligi bilan bir yil erta, 17 yoshdan boshlab harbiy xizmatni boshlashga taklif qiladi.

Kipr

Kipr bolalarni ota-onalari roziligi bilan ikki yil erta, 16 yoshdan boshlab majburiy harbiy xizmatni boshlashga taklif qiladi.

Fransiya

Fransiya harbiy xizmatchilarni 17 yoshdan, harbiy texnik maktab oʻquvchilarini 16 yoshdan boshlab qabul qiladi. Qurolli kuchlarning 3 % ni 18 yoshgacha boʻlgan yoshlar tashkil etadi.

Germaniya

Germaniya harbiy xizmatga 17 yoshdan boshlab qabul qiladi. 2015-yilda qurolli kuchlarning 6 foizini 18 yoshgacha boʻlganlar tashkil etgan.

Niderlandiya

Niderlandiya harbiy xizmatga 17 yoshdan boshlab qabul qiladi. 2014-yilda uning qurolli kuchlarining 5 % 18 yoshgacha boʻlganlar boʻlgan.

Ukraina

2014-yilda Ukraina sharqidagi qurolli mojaro paytida Donbasdagi tinchlik uchun adolat guruhi bolalarni qurolli tuzilmalarga jalb qilishning 41 ta holatini tasdiqlagan. Ulardan 37 tasi Ukraina nazorati ostida boʻlmagan hududdan, 4 tasi esa Ukraina nazorat hududidagi qurolli tuzilmalarda bolalarning ishtiroki bilan bogʻliq. Tasdiqlash imkoni boʻlmagan bolalarni ishga yollash haqida yana 31 ta murojaat boʻlgan. Ukraina tomonidan nazorat qilinmagan hududda tekshirilgan 37 ta ishning 33 tasi oʻgʻil bolalar va 4 tasi qiz bolalar; 57 % 16-17 yoshda, 35 % 15 yoshgacha boʻlgan va 8 % hollarda yoshni aniqlash mumkin boʻlmagan.

Buyuk Britaniya

Britaniya armiyasidagi 16 yoshdan katta bolalar Army Foundation kollejida paradda, Harrogate, Buyuk Britaniya

Britaniya qurolli kuchlari 16 yoshdan boshlab xodimlarni jalb qilib, 15 yoshu 7 oylik bolalardan arizalarni qabul qilishni boshlaydi. Roʻyxatga olishdan oldin ota-onaning roziligi talab qilinadi.

2022-yil holatiga koʻra, Britaniya qurolli kuchlari tarkibiga kirganlarning 23 foizi 18 yoshdan kichiklar edi. Aksariyat bolalar armiyaga jalb qilingan, bu yerda 2021-2022 yillarda askarlarning 30 foizi 18 yoshgacha boʻlganlar edi; koʻproq yangi askarlar boshqa yoshdagilarga qaraganda 16 yoshda edi.

16 yoshdan 17,5 yoshgacha boʻlgan armiyaga chaqirilganlar dastlab yosh guruhiga bagʻishlangan harbiy oʻquv markazida Army Foundation kollejida oʻqitiladi. 2021-yil holatiga koʻra, markaz Ofsted taʼlim inspektsiyasi tomonidan farovonlik boʻyicha „aʼlo“ deb baholangan, markazda suiisteʼmollik haqida koʻplab daʼvolar, baʼzilari isbotlangan, armiya rekordida. 2021-yilda markazda 22 nafar qizga nisbatan jinsiy huquqbuzarliklar bo‘yicha to‘qqizta tergov ochildi; bir tergovda gumon qilingan jinoyatchilarning uchtasi xodimlar boʻlgan. Ular 2022-yil iyul oyida Vice News hisobotining mavzusi boʻlgan.

OPAC maʼlumotlariga koʻra, Buyuk Britaniya odatda harbiy harakatlarda qatnashish uchun bolalarni chaqirmaydi, ammo chaqirilganlarni istisno qilmaydi ham.

Buyuk Britaniya 2003-yildan 2010-yilgacha Iroq va Afg‘onistonga 18 yoshdan kichik bo‘lgan 22 nafar xodimni beixtiyor yubordi. Bola huquqlari boʻyicha qoʻmita Buyuk Britaniyani bolalar hech qanday sharoitda harbiy harakatlarda qatnasha olmasligini taʼminlash uchun oʻz siyosatini oʻzgartirishga chaqirdi.

1990-yillarda OPAC boʻyicha muzokaralarda Buyuk Britaniya AQShga qoʻshilib, global minimal askarlik yoshi 18 boʻlishiga qarshi chiqdi. Bolalar huquqlarini himoya qiluvchi idoralar Buyuk Britaniya o‘z qurolli kuchlarini kadrlar bilan taʼminlashda bolalarga tayanishda davom etayotganini tanqid qildi.

Okeaniya

Avstraliya

Avstraliya mudofaa kuchlari oʻz saflariga 16 yoshdan boshlab ota-onalarning roziligi bilan harbiy xizmatga kirishga ruxsat beradi. 18 yoshgacha boʻlgan qoʻl ostidagi yoshlarni chet elga yuborish yoki toʻgʻridan-toʻgʻri jangovar harakatlarda foydalanish mumkin emas, ularni evakuatsiya qilishning iloji boʻlmagan ekstremal holatlar bu vaziyatdan mustasno.

Yangi Zelandiya

2018-yilning aniqlangan maʼlumotlariga koʻra, Yangi Zelandiya mudofaa kuchlariga qoʻshilishning minimal yoshi 17 yosh deb belgilangan.

Bolalardan harbiy maqsadda foydalanishni tugatish harakati

Bolaning birinchi qurboni. (Rafaela Taxco va Karlos Latuffning afishasi). 2008-yil

Bolalardan harbiy maqsadda keng miqyosda foydalanishganiga tarix guvoh. Faqat soʻnggi oʻn yilliklarda bu amaliyot asosli tanqid va uni tugatish uchun birgalikda saʼy-harakatlarga duch keldi. Qisman koʻplab qurolli kuchlar oʻz saflarini toʻldirishda bolalarga tayanganligi va qisman nodavlat qurolli guruhlarning xatti-harakatlariga taʼsir qilish qiyinligi sababli bu jarayon biroz sekin kechdi.

Yaqin tarix

1970-1980-yillar

Bolalarning qurolli toʻqnashuvlarda ishtirokini cheklash boʻyicha xalqaro harakatlar 1977-yilda qabul qilingan 1949-yilgi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha protokollar bilan boshlandi (77.2-modda). Yangi Protokollar 15 yoshgacha boʻlgan bolalarni harbiy xizmatga jalb qilishni taqiqladi, ammo davlat qurolli kuchlari va nodavlat qurolli guruhlarga 15 yoshdan boshlab bolalarni yollash va ulardan urushda foydalanishga ruxsat berishda davom etaverdi.

Nodavlat notijorat tashkilotlari (NNTlar) bolalarni ishga yollashni butunlay taqiqlash toʻgʻrisidagi yangi shartnoma tarafdori boʻlganida, Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiya (CRC) boʻyicha muzokaralar chogʻida qoidalar yangilandi. Qurolli kuchlari 18 yoshdan kichik boʻlganlardan foydalanayotgan baʼzi davlatlar bunga qarshilik koʻrsatdilar, shuning uchun 1989-yildagi yakuniy shartnoma matni faqat mavjud huquqiy standartni aks ettirdi xolos: 15 yoshgacha boʻlgan bolalarning harbiy harakatlarda bevosita ishtirok etishini taqiqlash.

1990-yillar

XX asrning oxirlari yaʼni 1990-yillarda nodavlat notijorat tashkilotlari askar bolalardan foydalanishni toʻxtatish koalitsiyasini (hozirgi Xalqaro bolalar askarlari) tashkil etishdi va ular Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyada koʻrgan kamchiliklarni toʻgʻrilash maqsadida hamdard hukumatlar bilan yangi shartnoma tuzish kampaniyasida ishlashdi. Olti yil davom etgan global muzokaralardan soʻng, shartnoma 2000-yilda bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish boʻyicha fakultativ protokol (OPAC) sifatida qabul qilindi. Shartnoma bolalarni harbiy xizmatga chaqirishni taqiqlab qoʻyadi, harbiy xizmatchilar 16 yoshdan kichik boʻlmasligini taʼminlaydi va harbiy harakatlarda bolalardan foydalanishni rad etadi. Shartnoma, shuningdek, nodavlat qurolli guruhlarni 18 yoshga toʻlmagan oʻsmirlarni har qanday maqsadda yollashni ham taqiqlaydi. OPAC boʻyicha muzokara olib borayotgan koʻpchilik davlatlar bolalarni yollashni taqiqlashni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa-da, AQSh boshchiligidagi Buyuk Britaniya bilan ittifoqdosh boʻlgan baʼzi mamlakatlar bunga eʼtiroz bildirdi. Shunday qilib, shartnoma 16 yoki 17 yoshli bolalarni ishga olishni taqiqlamaydi, garchi u davlatlarga qonunda yuqoriroq standartlarni oʻrnatishga imkon beradi.

2000-yildan — hozirgi kungacha

Qizil qoʻl kuni, bolalardan askar sifatida foydalanishga qarshi xalqaro kun, koʻpincha qizil qoʻl izlarini koʻrsatish bilan nishonlanadi.

Bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish boʻyicha fakultativ protokol qabul qilingandan soʻng, global ratifikatsiya kampaniyasi tez sur’atlar bilan rivojlandi. 2018-yilning maʼlumotlariga koʻra, OPAC 167 ta davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan. Kampaniya, shuningdek, koʻplab davlatlarni bolalarni umuman ishga olmaslikka undadi. 2001-yilda 83 mamlakat faqat kattalarni roʻyxatga olishga ruxsat berdi. 2016-yilga kelib bu koʻrsatkich 126 taga yetdi, bu qurolli kuchlari mavjud boʻlgan mamlakatlarning 71 foizini tashkil qiladi. Taxminan 60 ga yaqin nodavlat qurolli guruhlar bolalardan foydalanishni toʻxtatish yoki qisqartirish toʻgʻrisida bitimlar tuzdilar, bu koʻpincha BMT yoki Jeneva chaqiruvi nodavlat tashkiloti vositachiligida oʻtkazildi.

Child Soldiers International bergan hisobotlarga koʻra, OPAC shartnomasining muvaffaqiyati davlat qurolli kuchlari tomonidan bolalarni yollashning bosqichma-bosqich pasayishi bilan birgalikda butun dunyo boʻylab harbiy tashkilotlardagi bolalar sonining qisqarishiga olib keldi. 2018-yilda berilgan maʼlumotlarga koʻra, bolalarni ishga olish va ulardan foydalanish keng tarqalganicha qolmoqda. Xususan, Boko Haram va IShIDga oʻxshagani jangari islomiy tashkilotlar hamda ularga qarshi kurashayotgan qurolli guruhlar bolalardan keng foydalanishadi. Bundan tashqari, aholisi eng koʻp boʻlgan uchta davlat — Xitoy, Hindiston va Qoʻshma Shtatlar hali ham oʻz qurolli kuchlariga 16 yoki 17 yoshli bolalarni harbiy xizmatga olinishiga ruxsat berishadi, shuningdek, „Yettilik“ guruhining beshta davlati: Kanada, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya va Amerika Qoʻshma Shtatlari ham bundan mustasno emas.

Voqealar

Qizil qoʻllar kuni — Red Hand day (shuningdek, Xalqaro askar bolalardan foydalanishga qarshi kurash kuni deb ham ataladi). Har yili 12-fevralda oʻtkaziladigan xotirlash kuni boʻlib, jamoatchilik eʼtiborini urushlar va qurolli toʻqnashuvlarda bolalardan askar sifatida ishlatish amaliyotiga qaratadi. Ushbu sana bolalarni qurolli mojarolarga jalb qilish toʻgʻrisidagi fakultativ protokolning kuchga kirishini aks ettiradi.

Bolalikning militarizatsiyasiga qarshi kurash

Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi serjanti Jorjiya shtatidagi Jekson oʻrta maktabida oʻrta maktab oʻquvchilarini mashq qilmoqda.

Oʻz qurolli kuchlariga bolalarni yollashga ruxsat bermaydigan koʻplab davlatlar taʼlim tizimi, atrof-muhit, filmlar va videooʻyinlar kabi mashhur oʻyin-kulgilar orqali bolalarga harbiy hayotni koʻrsatgani uchun tanqid qilindi. Baʼzi sharhlovchilarning taʼkidlashicha, bolalar uchun bu marketing manipulyatsiya va harbiylikka yollash jarayonining bir qismidir va shuning uchun bu axloqiy jihatdan baholanishi kerak. Ushbu tamoyil baʼzi guruhlarni harbiy tashkilotlar va yoshlar oʻrtasidagi munosabatlarni bolalar huquqlari va sogʻligʻi nuqtai nazaridan tartibga solish uchun kampaniyaga olib keldi. Bunga misol qilib „ Urushga qarshilik ko‘rsatuvchilar“ xalqaro tashkilotining „ Yoshlarning harbiylashuviga qarshi kurash“ dasturi, AQShdagi „Bolalarni yollashni to‘xtating“ kampaniyasi va Buyuk Britaniyadagi „Maktablardan tashqarida harbiylar“ kampaniyasini keltirish mumkin. Xuddi shunday xavotirlar Germaniya va Isroilda ham bildirilgan.

Askarlikka olingan bolalarni reabilitatsiya qilish va reintegratsiya qilish

Child Soldiers International reintegratsiyani quyidagicha taʼriflaydi: „Ilgari qurolli kuchlar-guruhlar bilan aloqador boʻlgan bolalar tinch hayotga qaytishlari va ularning oilalari va jamiyatlarida qimmatli rol oʻynashlari uchun qoʻllab-quvvatlanadigan jarayon“. Askar bolalarni reabilitatsiya qilish va qayta integratsiyalashga qaratilgan dasturlar UNICEF homiyligidagilar kabi koʻpincha uchta komponentni taʼkidlaydi: oilani birlashtirish-jamoa tarmogʻi, psixologik yordam va taʼlim-iqtisodiy imkoniyat. Dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bu harakatlar kamida 3 yildan 5 yilgacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi. Umuman olganda, reintegratsiya harakatlari bolalarni xavfsiz muhitga qaytarishga, diniy va madaniy marosimlar orqali bolaning oilasi va jamiyati nomidan kechirimlilik tuygʻusini shakllantirishga va bolaning oʻz oilasi bilan birlashishini ragʻbatlantirishga qaratilgan.

Agar bola urush jinoyatlarini sodir etgan boʻlsa, reintegratsiya harakatlari qiyinlashishi mumkin, chunki bunday hollarda jamiyatda stigma va norozilik kuchayadi. Bunday vaziyatlarda bolaning ehtiyojlari jamiyatda adolat tuygʻusi bilan mutanosib boʻlishi muhimdir. Bunday vaziyatlarni zudlik bilan hal qilish kerak, chunki shunday qilinmasa, koʻplab bolalar qayta roʻyxatga olish xavfiga duch kelishadi. Shuningdek, reintegratsiyaning ikkita sohasi alohida eʼtiborga olinishi kerak: askar ayollar va bolalar askarlari orasida giyohvand moddalarni isteʼmol qilish. Giyohvand moddalar taʼsiri ostida boʻlgan yoki jinsiy yoʻl bilan yuqadigan kasalliklarga duchor boʻlgan askar bolalar oʻzlarining ehtiyojlariga mos keladigan qoʻshimcha dasturlarni talab qiladilar.

Harbiy maqsadlarda ishlatiladigan bolalarning taniqli holatlari

• Greys Akallo, Uganda
• Loung Ung, Kambodja
• Ismoil Beah, Syerra-Leonelik
• Kalvin Grem, amerikalik
• Hagdobyeong, koreys
• Himeyuri talabalari, yapon
• Muhammad Husayn Fahmide, eronlik
• Umar Xadr, kanadalik
• Luftwaffenhelfer, nemis
• Lwow Eaglets, Polsha
• Dominik Ongven, Uganda

Bolalardan harbiy xizmatda foydalanishni tugatish uchun kampaniyalar

• Child Soldiers International
• Els de Temmerman
• Graça Machel
• Romeo Dallaire
• War Resisters International (Countering Militarization of Youth programme)
• Red Hand Day

Tegishli xalqaro huquq va standartlar

• Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiya
• Xalqaro jinoiy sudning Rim statuti
• Bolalar mehnatining eng yomon shakllari to'g'risidagi konvensiya
• Xalqaro gumanitar huquq
• Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyasi 1998-yil
• Bolalar va qurolli mojarolar bo'yicha ishchi guruhi
• Parij tamoyillari (Urushdan ozod bolalar)

Hujjatli film

• "Black Hawk Down" filmida Somali qaroqchilari orasida bolalar askarlari tasvirlangan.

• "Qon olmos" filmida Syerra-Leone inqilobiy birlashgan fronti bolalarni jazolash amaliyotlarida ishlatish uchun yollaydi. Bosh qahramonning o‘g‘li front safiga olinadi.
• "Bastalar" filmida sovet podpolkovnigi Vishnevetskiy nemis bazasida qoʻporuvchilik qilish uchun jinoyatchi bolalardan iborat qoʻporuvchilik otryadini tuzadi (aslida fashistlar Germaniyasi jinoiy guruh bolalari va konslager asirlaridan iborat bolalar sabotaj otryadlarini tuzgan, ammo bunday shakllanishlarning samaradorligi juda past boʻlgan. Koʻpgina hollarda, bolalar darhol SMERSH organlariga taslim boʻlishgan).
• Kony 2012, hujjatli film
• " La vita non perde valore " („ Hayot oʻz qadrini yoʻqotmaydi“), hujjatli film

Videooʻyinlar

• Sovuq urush davrida oʻrnatilgan Metal Gear seriyasida askar bolalar tez-tez uchraydi. Xususan, Metal Gear Solid: Tinchlik Walkerida voyaga yetmagan askar Chiko va Metal Gear Solid 2: Ozodlik o‘g‘illari va Metal Gear Rising: Revengeance filmining bosh qahramoni Raiden Liberiyadagi voqealar paytida bola askarga aylangan.

• Call of Duty: Black Ops 2 kompyuter oʻyinida bolalar askarlari Kuba armiyasida xizmat qiladi.

Adabiyotlar

• Vautravers, A. J. (2009). Why Child Soldiers are Such a Complex Issue. Refugee Survey Quarterly, 27(4), 96-107. doi:10.1093/rsq/hdp002
• Humphreys, Jessica Dee (2015). Child Soldier: When Boys and Girls Are Used in War. Toronto: Kids Can Press ISBN 978-1-77138-126-0
• International Centre for Counter-Terrorism (ICCT) & The Global Center on Cooperative Security (September 2017). „Correcting the Course: Juvenile Justice Principles for Children Convicted of Violent Extremism Offenses“, ICCT & GCCS, 1-12. Correcting the Course: Advancing Juvenile Justice Principles for Children Convicted of Violent Extremist Offenses
• Dr U C Jha (2018), „Child Soldiers — Practice, Law and Remedies“. Vij Books India Pvt Ltd ISBN 9789386457523
• Artur Bogner, Gabriele Rosenthal (2020): Child Soldiers in Context. Biographies, Familial and Collective Trajectories in Northern Uganda. Göttingen: University Press. Child Soldiers in Context

Havolalar

Targʻibot va guruhlar

• Human Rights Watch, „Child Soldiers“
• UNICEF, „Child Soldiers“
• War Child
• Watchlist

Malumot: Butun dunyo boʻylab bolalar askarlar

• Child Soldiers International, historical reports:
  • Child Soldiers Global Report: 2001
  • Child Soldiers Global Report: 2004
  • Louder than words: 2012

Guvohlik va reportaj

• „Girl Soldiers — The cost of survival in Northern Uganda (Wayback Machine saytida 2012-05-23 sanasida arxivlangan)“, womennewsnetwork.net.
• „Invisible Children—The Tragedy in Uganda, Every Child Ministries“, ecmafrica.org
• „Children of Karamoja“ (Uganda), forlife-worldwide.com
• „Involvement of children in armed formations during the military conflict in Donbas“ (Wayback Machine saytida 2017-02-11 sanasida arxivlangan) (Ukraine), jfp.org.ua
• „Sex slavery awaits Ugandan schoolgirls“, BBC News
• „Ugandan army recruiting children“, BBC News
• „Criticism of British child soldier recruitment“, BBC News
• „Armies of girls caught up in conflict“, The Guardian
• „The Child Soldiers of Staten Island“, Mother Jones

Xalqaro institutlar

• International Committee of the Red Cross, „Children in war“
• Special Representative of the UN Secretary General for Children and Armed Conflict
• International Labour Organization, „Child labour and armed conflict“

Boshqa

• Podcast on child soldiers in the Middle East