Ijtimoiy ideal

IJTIMOIY IDEAL vatan, millat, xalq yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning manfaatlaridan ke- lib chikib, ular nazarida eng adolatli, mukammal kuringan farovon jamiyat qurilishiga, baxt-saodat- ga erishuv yullariga oid roya, fikr, taʼlimot. I.i. ifodachilari ayrim davlat va jamoat arboblari, mutafakkirlar, fay.lar, ilm-fan yoki sanʼat kishi- lari bulishi mumkin. Qaysi ijtimoiy yoki toifa manfaatlarini koʻzlashiga, hayotiyligi va insoniyat- ga naqadar foydali ekanligiga qarab, ijobiy, ta- raqqiyparvar yoki biror guruh yoki mamlakat manfa atiga xizmat kilishi mumkin. Kad. yunon fal.sida (Sukrot, Platon, Aristotel, Epikur va b.) xalq- ning dono vakillari, donishmandlar boshqaradigan maʼrifatli davlat, axlokiy barkamollik, yunon sanʼatida esa — jismoniy goʻzallik va harbiy kud- rat, kullarni itoatda saqlash, Arabiston yarim oro- lida johiliyat davrida qabilalar boyligi, Sharq fal.sida va diniy-ijtimoiy taʼlimotlarida (Imom al-Buxoriy, at-Termiziy, al-Moturidiy, Xoraz- miy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xusrav, Imom Gʻazzoliy, Tusiy, Ibn Tufayl, Ibn Rushd va 6.) Kurʼon va hadislar asosidagi adolat, raiyatpar- varlik, ilohiy ilmlarga amal qilish: tasavvuf fal.sida barcha ijtimoiy illatlardan poklanib, fakr va fano maqomiga erishuv I.i. hisoblanadi. Insoniyat tarixida yana barcha diniy eʼtiqod ahli uchun umumiy I.i. dan tashqari, bu sohada har bir mutafakkir yoki sanʼatkorning oʻziga xos qarashlari boʻlishi mumkin. Abu Nasr Forobiy „Talxisi navo- Misi Platon“ („Platon qonunlar mohiyati haqida“), „Madinat ul-fozila“ („Fozil odamlar shahri aholi- sining qarashlari“) asarlarida turli ijtimoiy guruhlarning I.i. chuqur tahlil etiladi. Sharq va Gʻarbda uygonish davrlarida ijod qilgan buyuk muta- fakkirlar (Beruniy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Al- Buxoriy, At-Termiziy, Ibn Tufayl, Rafael, Leo- nardo da Vinchi, Franchesko Petrarka, Fransua Rab- le, Servantes, Lope de Vega, Mikelanjelo, Sheks- pir, Tomas Mor, Tommazo Kampanella)ning ilmiy va badiiy asarlarida ularning insoniyat baxt-saoda- ti haqidagi I.i.lari butun insoniyat uchun xoz. kun- larda ham, kelajakda ham qimmatlidir. Abu Nasr Forobiy „Platon qonunlarning mohiyati haqida“ risolasida yunon donishmandining fikrlarini sharhlab, bunday deydi: „Agar inson ilohiy ezgu- liklarga (fazilatlarga) erishishni umid qilsa, xayoti kuvonchli, hayot tarzi esa, juda goʻzal kechadi. Guzal hayot tarzi esa, xalq nazarida ham, Xudo naza- rida ham yuksak (eʼzozli) boʻladi“. Platon bu fikrni mufassal ifodalaydi, xalqqa va Haqqa)manzur boʻlgan xayot tarzi qanday boʻlishi kerakligini, har bir xolatda bu xayot tarzi axloq va konunga muvofiq yoki muvofik emasligini koʻrsatadi. U oqillik haqida eslatib, mashaqqatdan rohatni afzal koʻrish bemaʼ- ni hayot tarzi ekanligini, rohatdan mashaqqatni afzal koʻrish maʼkul hayot tarzi ekanligini tushun- tiradi. Platon mashaqqat deb, Sharq donishmandlari ayttan parhezkorlik, yomon, gunoh ishlardan saqla- nish, nafsni tiyish, riyozat chekib, ilm, maʼrifat va guzal fazilatlarni hosil qilishni nazarda tuta- di. Ilm-maʼrifat olish baʼzilarga mashaqqatli koʻrinsa, baʼzilarga zavq-shavq beradi, obrӯ, izzat keltiradi. Forobiy yana bir oʻrinda Platon fikrla- rini sharhlab, uning adolatli jamiyat qurishda davlat, hokimiyatning zarurligi haqidagi gʻoyalarini keltiradi. IJTIMOIY IDEAL vatan, millat, xalq yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning manfaatlaridan ke- lib chikib, ular nazarida eng adolatli, mukammal kuringan farovon jamiyat qurilishiga, baxt-saodat- ga erishuv yullariga oid roya, fikr, taʼlimot. I.i. ifodachilari ayrim davlat va jamoat arboblari, mutafakkirlar, fay.lar, ilm-fan yoki sanʼat kishi- lari bulishi mumkin. Qaysi ijtimoiy yoki toifa manfaatlarini koʻzlashiga, hayotiyligi va insoniyat- ga naqadar foydali ekanligiga qarab, ijobiy, ta- raqqiyparvar yoki biror guruh yoki mamlakat manfa garlik koʻrish va yana ikki goyani amalga oshirish uchun hokimiyatga muhtojlik paydo boʻladi. Bu gʻoyalar- dan biri — saʼy-harakati, hunarlari va maqsadlari (adolatli) hokimlarga qarshi boʻlgan yovuz nIYaTLI odamlardan shaharni (mamlakatni) tozalashdir. Bosh- ka bir roya (fuqarolarga) pand-nasihat yoʻli bilan (barcha xalk uchun) farovonlikka intilish (zarurli- gini tushuntirish) va odamlarning ilohiy qonun- larni osonlikcha va kuvonch bilan qabul qilishlarini taʼminlashdir. Platon axloqiy fazilatlarni qan- day oʻzlashtirish mumkinligini tushuntiradi, — deb sharhlaydi Forobiy. — Adolatli, pok, jasur boʻlishga odat qilish, shu bilan birga, yomon qilmishlardan kutulish uchun ham maʼlum muddat oʻtishi kerak. Bu vaqt davomida inson (tarbiya va maʼrifat yordamida) oʻzining yomon qilmishlaridan voz kecha oladi. Agar odamda kuchli gʻurur (oriyat) tuygʻulari boʻlmasa, u xolda oʻsha odam oʻz ruhini mashq (va mashaqqat) ila tarbiyalashi zarur. Platon aytadiki, „tarbiyali odam- lar oʻz ruhlari uchun doimo kuvonish, ortiqcha kulish, qattiq xafa boʻlish, ortiqcha qaygʻurish yaxshi emasli- gini bilishi, bu holatlarda moʻʼtadillik doirasi- dan chikmaslikka oʻzlarini majbur qila olishlari kerak“. Sharq xalqlari, ayniqsa, islomiy tasavvur taʼlimotida I.i. futuvvat mard, olijanob, komil inson gʻoyasida ravshan aks etdi. [[Alisher Navoiyning zamondoshi alloma Husayn Voiz Koshifiy futuvvatning ustunlari deb, 12 ta fazilatni koʻrsat- di. U Futuvvatnomai sultoniya" asarida komil in- sonning burchlari, yaʼni, mardlik ruknlari us- tunlaridan 6 tasi zohiriy, 6 tasi botiniy ekanli- gini aytadi. "Futuvvatning zohiriy ustunlari kuy- idagilar: 1. Tilni giybat, yolgʻon, boʻhton va behuda suzlardan tiyish. Nojoʻya, nomaqbul soʻzlar, boʻhton, gʻiybatdan kulokni berkitish (yaʼni, eshitmaslik). 3. Koʻrish, nojoiz narsalardan koʻzni yumish. 4. Harom ishlardan, xalqqa ozor berishdan qoʻlni tortish. 5. Maʼn qilingan, noshoista joylardan oyoqni tortib, haqorat va gunohga sabab boʻladigan, gap tashish, (odamlarga) ziyon-zahmat va ozorga yetaklagan ishlar- ga qadam qoʻymaslik. 6. Harom ovqatlardan ogʻizni, zinodan aʼzoni ehtiyot qilish. Zino — futuvvat (mard- lik) ahdini buzish, haromxoʻrlik esa, futuvvat rish- tasini uzishdir. Koshifiy futuvvatning botiniy Ruknlari deb koʻyilgan shartlarni aytadi: 1. Saho- vat, yaʼni (birovlar) tilamasidan avval bagʻishla- mok. 2. Tavozuʼ, yaʼni boshqalarni oʻzidan afzal bil- mok, barchaga kamtar boʻlish. 3. Sabr-qanoat. 4. Avf va marhamat. Yaʼni, xalqqa shafqat koʻrgizmoq, odamlar- ning gunohini kechirmoq va iloji boricha ularga yaxshilik, muruvvat bilan muomala qilish. 5. Havobaland- lik va gurur (magrurlik)ni tark etish. „Zero Iblis kibru havo tufayli jannatdan badargʻa boʻldi“. 6. Koʻngil uyini riyozat supurgisi bilan changu gubor, chikindilardan tozalab turish, modomiki, koʻngil dunyo taalluqoti — tashvishlari gʻalvasidan garlik koʻrish va yana ikki goyani amalga oshirish uchun hokimiyatga muhtojlik paydo boʻladi. Bu gʻoyalar- dan biri — saʼy-harakati, hunarlari va maqsadlari (adolatli) hokimlarga qarshi boʻlgan yovuz nIYaTLI odamlardan shaharni (mamlakatni) tozalashdir. Bosh- ka bir roya (fuqarolarga) pand-nasihat yoʻli bilan (barcha xalk uchun) farovonlikka intilish (zarurli- gini tushuntirish) va odamlarning ilohiy qonun- larni osonlikcha va kuvonch bilan qabul qilishlarini taʼminlashdir. Platon axloqiy fazilatlarni qan- day oʻzlashtirish mumkinligini tushuntiradi, — deb sharhlaydi Forobiy. — Adolatli, pok, jasur boʻlishga odat qilish, shu bilan birga, yomon qilmishlardan kutulish uchun ham maʼlum muddat oʻtishi kerak. Bu vaqt davomida inson (tarbiya va maʼrifat yordamida) oʻzining yomon qilmishlaridan voz kecha oladi. Agar odamda kuchli gʻurur (oriyat) tuygʻulari boʻlmasa, u xolda oʻsha odam oʻz ruhini mashq (va mashaqqat) ila tarbiyalashi zarur.

Adabiyotlar

Falsafa qomusiy lugʻat „OʻZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY JAMIYaTI NAShRIYoTI“ „ShARQ“ NAShRIYoT-MATBAA AKSIYaDORLIK KOMPANIYaSI BOSh TAHRIRIYaTI TOShKENT — 2004