Ilmiy etika

Ilmiy etika (axloq) — zamonaviy fanda bu rasman eʼlon qilingan qoidalar toʻplami boʻlib, ularning buzilishi maʼmuriy ish yuritishga olib keladi.

Olim ilmiy tadqiqotlar bilan muvaffaqiyatli shug‘ullanishi uchun ilmiy etika tamoyillariga amal qilishi kerak. Fanda haqiqat oldida barcha tadqiqotchilar teng boʻlishi, ilmiy dalillarga kelganda oʻtmishdagi xizmatlari hisobga olinmasligi ideali sifatida eʼlon qilinadi. Ilmiy axloqning bir xil darajada muhim printsipi tadqiqot natijalarini taqdim etishda ilmiy halollik talabidir. Olim xato qilishi mumkin, lekin natijalarni manipulyatsiya qilishga haqqi yoʻq, u allaqachon qilingan kashfiyotni takrorlashi mumkin, lekin plagiat qilish huquqiga ega emas. Ilmiy monografiya va maqolani loyihalashning zaruriy sharti sifatida maʼlumotnomalar maʼlum gʻoyalar va ilmiy matnlarning muallifligini aniqlash va fanda allaqachon maʼlum boʻlgan narsalarni va yangi natijalarni aniq tanlashni taʼminlash uchun moʻljallangan. Ilmiy maqolaning hammualliflari qanday shartlarga javob berishi kerakligi haqida batafsil qoidalar mavjud. Quyida Garvard universitetida ishlab chiqilgan qoidalardan parcha keltirilgan.

Muallif sifatida koʻrsatilgan har bir shaxs asarga katta toʻgʻridan-toʻgʻri intellektual hissa qoʻshishi kerak. Masalan, natijalar kontseptsiyasi, dizayni va/yoki talqiniga hissa qoʻshishi kerak. „Faxriy“ hammualliflik taqiqlanadi. Ish uchun qanchalik muhim boʻlmasin, moliyalashtirish, texnik yordam, bemorlar yoki materiallar bilan taʼminlash, oʻz-oʻzidan hissa qoʻshuvchi boʻlish uchun ish uchun etarli hissa emas. Asarga katta hissa qoʻshgan har bir kishi hammuallif boʻlishi kerak. Ishga kamroq hissa qoʻshgan har bir kishi maqolaning oxirida minnatdorchilik bildirilgan odamlar roʻyxatiga kiritilishi kerak.

Bu axloqiy tamoyillar haqiqatda koʻpincha buziladi. Turli ilmiy jamoalar fanning axloqiy tamoyillarini buzganlik uchun turli darajadagi sanktsiyalarni belgilashlari mumkin. Fan odob-axloq qoidalarini buzgan holda „bilim sifati“ning pasayishi ilm-fanning isrofgarchiligiga, ilm-fanning mafkuraviylashuviga va ilm-fanning tijoratlashuviga olib keladi (asosiy maqsad moliyalashtirish poygasida). Ilmiy etikaning amalga oshirilishini monitoring qilish vositalaridan biri bu ilmiy maqolalar, loyihalar va hisobotlarni anonim tahlil qilishdir .

Ilmiy axloq — bu nafaqat maʼmuriy qoidalar, balki olimlar ilmiy faoliyatda rioya qiladigan va fanning ishlashini taʼminlaydigan axloqiy tamoyillar toʻplamidir.

Robert Merton oʻzining fan sotsiologiyasiga oid asarlarida toʻrtta axloqiy tamoyilni yaratdi:

1. Kollektivizm — tadqiqot natijalari ilmiy jamoatchilik uchun ochiq boʻlishi kerak.
2. Universalizm — har qanday ilmiy gʻoya yoki gipotezani baholash muallifning xususiyatlariga, masalan, uning ijtimoiy mavqeiga emas, balki faqat uning mazmuniga va ilmiy faoliyatning texnik standartlariga muvofiqligiga bogʻliq boʻlishi kerak.
3. Befarqlik — ilmiy natijalarni nashr etishda tadqiqotchi muammoni hal qilishdan qoniqishdan boshqa shaxsiy manfaatni koʻzlamasligi kerak.
4. Uyushtirilgan skeptitsizm — tadqiqotchilar oʻzlarining gʻoyalariga ham, hamkasblari tomonidan ilgari surilgan gʻoyalarga ham tanqidiy munosabatda boʻlishlari kerak.

Ilmiy etika tarixi

Ilm-fan axloqining asosiy gʻoyasini Aristotel ifodalagan: „Aflotun mening doʻstim, lekin haqiqat azizdir“.

XIX asrdan boshlab ilmiy faoliyat professional tus oldi. Fan etikasi kasbiy etikaning bir turiga aylandi.

Zamonaviy ilmiy etika

Zamonaviy ilmiy etika quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

• umuminsoniy maqsad — ob’ektiv bilimlarni olish va koʻlamini kengaytirish;
• bagʻrikenglik standartlariga javob beradi.

Olimning axloq kodeksida utilitarlik emas, balki eng yuqori intellektual qadriyatlar taʼkidlangan. Ilmiy halollik, „yaxshi nom“ni asrab-avaylash, nafaqat shon-shuhrat, keng jamoatchilik orasida mashhurlik masalalariga ham alohida o‘rin berilgan. XX asrda vaziyat biroz oʻzgardi — talablar kamroq boʻldi, fan „boy“ boʻldi.