James Byron Dean (talaffuzi: Jeyms Bayron Din; 1931-yil 8-fevral — 1955-yil 30-sentyabr) — amerikalik aktyor. U oʻzining eng mashhur filmi „Rebel Without a Cause“ (1955) sarlavhasida ifodalanganidek, u oʻsmirlik umidsizlik va ijtimoiy begonalashuvning madaniy belgisi sifatida esga olinadi. Uning yulduzligini belgilagan boshqa ikkita rol: „East of Eden“ (1955) filmidagi Cal Trask va „Gigant“ dagi Jett Rink (1956) boʻlgan.

James Dean
Tavalludi
James Byron Dean

1931-yil 8-fevral
Vafoti 1955-yil 30-sentyabr
Cholame, California, AQSh
Fuqaroligi AQSh
Kasbi Aktror
Faoliyat yillari 1950-yildan 1955-yilgacha
Otasi Winton Dean
Onasi Mildred Marie Wilson
Veb-sayti jamesdean.com
Imzosi

1955-yil 30-sentabrda avtohalokatda vafot etganidan so‘ng Dean "East of Eden" filmidagi roli uchun vafotidan so‘ng „Eng yaxshi aktyor“ nominatsiyasida Akademiya mukofoti olgan birinchi aktyor bo‘ldi. Keyingi yili „Gigant“ filmidagi roli uchun ikkinchi nominatsiyani olganidan soʻng, Dean vafotidan keyin ikkita aktyorlik nominatsiyasiga ega boʻlgan yagona aktyor boʻldi[1]. 1999-yilda Amerika Kino Instituti uni AFI’s 100 Years… 100 Stars roʻyxatida Oltin asr Gollivudning eng yaxshi erkak kino yulduzlari roʻyxatida 18-oʻringa qoʻydi[2].

Yoshligi va taʼlimi

tahrir

Jeyms Bayron Dean 1931-yil 8-fevralda Indiana shtatining Marion shahridagi 4-koʻcha va Makklyur koʻchasi burchagidagi Seven Gables kvartirasida[3] Mildred Marie (Wilson) va Winton Deanning yagona farzandi boʻlib tugʻilgan. U, shuningdek, onasi qisman tubjoy amerikalik ekanligini va otasi „Mayflowerdan kuzatilishi mumkin boʻlgan asl koʻchmanchilar qatoriga“ tegishli ekanligini aytdi[4]. Otasi stomatolog boʻlish uchun fermerlikni tark etganidan olti yil oʻtgach, Dean oilasi bilan Kaliforniyaning Santa Monika shahriga koʻchib oʻtdi. U Kaliforniyaning Los-Anjelesdagi Brentvud mahallasidagi Brentvud jamoat maktabiga oʻqishga kirgan, ammo koʻp oʻtmay McKinley boshlangʻich maktabiga oʻtkazilgan[5]. Oila u yerda bir necha yil oʻtkazdi va barcha maʼlumotlarga koʻra, Dean onasiga juda yaqin edi. Michael DeAngelisning soʻzlariga koʻra, unasi Deanni tushunishga qodir boʻlgan yagona odam" edi[6]. 1938-yilda onasi toʻsatdan oʻtkir oshqozon ogʻrigʻiga duch keldi va tezda vazn yoʻqotishni boshladi. Dean toʻqqiz yoshida bachadon saratonidan vafot etdi[5]. Oʻgʻliga gʻamxoʻrlik qila olmay, Deanning otasi uni xolasi va amakisi Ortense va Marcus Winslow bilan birga, Indiana shtatining Fairmount shahridagi fermasida yashashga yubordi[7]. U yerda Dean ularning Quaker xonadonida tarbiyalangan[8]. Deanning otasi Ikkinchi jahon urushida qatnashgan va keyin yana boshqa ayolga uylangan.

Shaxsiy hayoti

tahrir

Ssenariy muallifi William Bast, Deanning eng yaqin do‘stlaridan biri bo‘lgan, buni Deanning oilasi ham tan olgan[9]. Bastning soʻzlariga koʻra, u UCLA va keyinchalik Nyu-Yorkda Deanning xonadoshi boʻlgan va hayotining soʻnggi besh yili davomida Deanni bilar edi[10]. UCLAda boʻlganida, Dean CBS telekanalining aktrisasi Beverly Wills va sinfdoshi Jeanette Lewis bilan uchrashdi. Bast va Dean ular bilan tez-tez uchrashishdi. Wills Dean bilan yolg‘iz uchrasha boshladi, keyinroq Bastga: „Bill, biz sizga aytadigan gapimiz bor. Bu Jimmi va men. Aytmoqchimanki, biz sevib qoldik[11]“. Deanning „portlashi“ ortidan, boshqa bir kishi undan raqsga tushishni soʻragach, ular ajralishdi[11][12][10][13][14]. „Surviving James Dean“ kitobida Bast Dean bilan munosabatlarining tabiati haqida koʻproq ochiqroq boʻlib, ular Borrego Springsdagi mehmonxonada bir kechada sevishganliklarini yozgan[15]. Bast oʻz kitobida ularning ishtirokidagi qiyin vaziyatlarni ham tasvirlab bergan.

Filmografiyasi

tahrir
Yil Film nomi Rol Rejissyor
1951 Fixed Bayonets! Doggie Samuel Fuller
1952 Sailor Beware Boxing Trainer Hal Walker
1952 Deadline — U.S.A. Copyboy Richard Brooks
1952 Has Anybody Seen My Gal? Youth at Soda Fountain Douglas Sirk
1953 Trouble Along the Way Football Spectator Michael Curtiz
1955 East of Eden Cal Trask Elia Kazan
1955 Rebel Without a Cause Jim Stark Nicholas Ray
1956 Giant Jett Rink George Stevens

Televizion

tahrir
Yil Serial nomi Rol
1951 Family Theater John the Apostle
1951 The Bigelow Theatre Hank
1951 The Stu Erwin Show Randy
1952 CBS Television Workshop G.I.
1952 Hallmark Hall of Fame Bradford
1952 The Web Oʻzi
1952-1953 Kraft Television Theatre Various Characters
1952-1955 Lux Video Theatre Various Characters
1953 The Kate Smith Hour The Messenger
1953 You Are There Robert Ford
1953 Treasury Men in Action Various Characters
1953 Tales of Tomorrow Ralph
1953 Westinghouse Studio One Various Characters
1953 The Big Story Rex Newman
1953 Omnibus Bronco Evans
1953 Campbell Summer Soundstage Various Characters
1953 Armstrong Circle Theatre Joey Frasier
1953 Robert Montgomery Presents Paul Zalinka
1953-1954 Danger Various Characters
1954 The Philco Television Playhouse Rob
1954 General Electric Theater Various Characters
1955 The United States Steel Hour Fernand Lagarde
1955 Schlitz Playhouse Jeffrey Latham

Manbalar

tahrir
  1. David S. Kidder. The Intellectual Devotional Modern Culture: Revive Your Mind, Complete Your Education, and Converse Confidently with the Culturati. Rodale, October 14, 2008 — 228-bet. ISBN 978-1-60529-793-4. Qaraldi: 2013-yil 21-iyul. „Dean was the first to receive a posthumous Academy Award nomination for acting and is the only actor to have received two such posthumous nominations.“ 
  2. „AFI's 100 Years...100 Stars“. American Film Institute. 2013-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 25-fevral.
  3. Chris Epting. The Birthplace Book: A Guide to Birth Sites of Famous People, Places, & Things. Stackpole Books, June 1, 2009 — 163-bet. ISBN 978-0-8117-4018-0. 
  4. David Dalton. James Dean: The Mutant King : a Biography. Chicago Review Press, 2001 — 2-bet. ISBN 978-1-55652-398-4. 
  5. 5,0 5,1 George C. Perry. James Dean. DK Publishing, Incorporated, 2005 — 27-bet. ISBN 978-0-7566-0934-4. 
  6. Michael DeAngelis. Gay Fandom and Crossover Stardom: James Dean, Mel Gibson, and Keanu Reeves. Duke University Press, August 15, 2001 — 97-bet. ISBN 0-8223-2738-4. 
  7. Val Holley. James Dean: Tribute to a Rebel. Publications International, September 1991 — 18-bet. ISBN 978-1-56173-148-0. 
  8. Robert Tanitch. The Unknown James Dean. Batsford, 1997 — 114-bet. ISBN 978-0-7134-8034-4. 
  9. Perry, George, James Dean, London, New York: DK Publishing, 2005, p. 68 („Authorized by the James Dean Estate“)
  10. 10,0 10,1 Bast 2006, ss. 133, 183–232
  11. 11,0 11,1 Dalton, David. James Dean: The Mutant King: A Biography, Chicago Review Press (1974) p. 151
  12. William Bast, James Dean: a Biography, New York: Ballantine Books, 1956
  13. Riese, Randall, The Unabridged James Dean: His Life from A to Z, Chicago: Contemporary Books, 1991, pp. 41, 238
  14. Alexander, Paul, Boulevard of Broken Dreams: The Life, Times, and Legend of James Dean, New York: Viking, 1994, p. 87
  15. Bast 2006, ss. 133, 150, 183