Katta tarix
Katta tarix (en:Big History) — bu Katta portlashdan hozirgi kungacha yagona ketma-ket jarayon sifatida koinot rivojlanishining ajralmas (integral) modeli. Eng umumiy davrlashtirishda u quyidagi bosqichlarni oʻz ichiga oladi:
- Astronomik (Katta portlash sodir boʻlgan paytdan to hozirgi kungacha boʻlgan koinot tarixini, shuningdek, Somon yoʻli galaktikamiz tarixini oʻrganadi);
- Geologik (sayyoralar tarixini va birinchi navbatda, Yerning barcha 4,6 milliard yillik tarixini, shu jumladan Yerning kelajakdagi rivojlanishining mumkin boʻlgan farazlarini oʻrganadi);
- Biologik (taxminan 550 million yil oldin Kembriy portlashidan keyingi biologik tarixni oʻrganadi);
- Ijtimoiy (insoniylikning ketma-ket oʻzgarishini oʻrganadi (gominidlar) va Quyi paleolitdan postindustrial sivilizatsiyagacha boʻlgan inson jamoalari);
- Mikrotarixiy (mikrokosmosdagi sikllar va hayot tarixi yaʼni mikrozarrachalarning shakllanishi va parchalanishi tadqiq etish. Bu hozirda bahsli hisoblanmoqda).
Katta tarix 1990-yillarning boshlarida evolyutsion kosmologiya tushunchalari, koinot, Yer, hayot va jamiyat rivojlanishining aniq uzluksizligi Antropik prinsipda bilvosita aks etganligi keng eʼtirof etilgach, maqsadli yoʻnalish sifatida shakllandi. Universal evolyutsionistlarning fikriga koʻra, biz uchun mavjud boʻlgan dunyoni retrospektiv tarzda koʻrib chiqish tobora „gʻalati“ („gʻalati attraktor“) boʻlib qoldi hamda bizning mavjudligimiz va sayyoramiz sivilizatsiyasi hozir boshdan kechirayotgan holat - bu „ajabtovur“ dunyoning koʻrinishlarining mohiyatidir[1][2].
Paydo boʻlish tarixi
tahrirKatta tarix tushunchasi 1990-yillarda shakllangan. Ammo poydevor, ehtimol, Fyodorov, Siolkovskiy, Chijevskiy, Vernadskiy kabi olimlarning rus kosmizmi haqidagi asarlari asos boʻlgan. Ular inson va inson sivilizatsiyasini Katta Koinotning ajralmas bir boʻlagi sifatida koʻrdilar va insonning yuksak darajada rivojlangan sivilizatsiya yaratish, koinotni zabt etishni boshlash qobiliyatiga egaligini eʼtirof etdilar. Kosmizmning eng muhim xulosasi shundaki, inson eng muhim geologik kuchga aylanadi va Yerda sodir boʻlayotgan voqealar uchun toʻliq javobgarlikni oʻz zimmasiga olishi kerak yaʼni ularning nazdida — inson yaratuvchidir.
Katta tarix sohasidagi tadqiqotlar hozirda keng miqyosda Katta tarix xalqaro assotsiatsiyasi, Rossiyada esa Yevrosiyo Megatarix va tizimli prognozlashtirish markazi tomonidan muvofiqlashtirilmoqda.
Katta tarix sohasidagi tadqiqotlarni rivojlantirishga rus olim (birinchi navbatda, A.P. Nazaretyan, A.D. Panov, L.Ye. Grinin va E.S. Kulpin)lar hissa qoʻshishmoqda.
Tanqidlar
tahrirKatta tarix tanqidchilari, jumladan, sotsiolog en:Frank Furedi bu fanni „tarixning antigumanistik burilishi“ deb hisoblashgan[3]. Stanford universiteti tarixchisi va pedagogi en:Sam Wineburgning soʻzlariga koʻra, Katta tarix matnlarni sof ilmiy yondashish foydasiga talqin qilishdan qochadi va shu tariqa „kamroq tarix va koʻproq evolyutsion biologiya yoki kvant fizikasining bir turiga aylanadi“[4]. Boshqa tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, Katta tarix insoniy unsurni yoʻq qilish yoki tarixiy metodologiyaga rioya qilmaslik aslida nima qilishini yetarlicha oʻrganmagan kuzatuvchilardan kelib chiqqan. Bugungi kunda aksariyat kurslarning uchdan biri yoki yarmi insoniyatga bagʻishlangan. Insoniyatga muhim oʻrin beradigan murakkablikning ortib borishi konseptsiyasi bilan va tabiat fanlaridagi usullar tugʻma tarixiydir, chunki ular tarixni yaratish uchun dalillar toʻplashga harakat qilishadi[5].
Havolalar
tahrir- ↑ Универсальная история. Введение в рубрику. Big (Universal) History Paradigm: versions and approaches // Философские науки. Москва: Министерство образования и науки России, 2005, №1.
- ↑ А.Д. Панов. Универсальная эволюция и проблема поиска внеземного разума (SETI). Москва: Издательство ЛКИ, 2008. 208 с.
Baʼzan u Gʻarb tarixshunosligiga xos boʻlgan yaxlit, izchil birlik sifatida tarixning tasviri sifatida ham koʻrib chiqiladi. Amerikalik faylasuf va siyosatshunos Frensis Fukuyama ta’biri bilan aytganda, katta tarix “insoniyat haqida ma’lum bo’lgan hamma narsaning ensiklopedik katalogi emas, balki butun insoniyat jamiyatlari rivojlanishining mazmunli umumiy qonuniyatini topishga urinishdir”. - ↑ „"'Big History': the annihilation of human agency". www.spiked-online.com.“. 2017-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-sentyabr.
- ↑ Sorkin, Andrew Ross (2014-09-05). "So Bill Gates Has This Idea for a History Class..." The New York Times. ISSN 0362-4331.
- ↑ Baker, D. (2012). "Big History". Times Literary Supplement, (5713), 6.
Adabiyotlar
tahrir- Эрих Янч. Самоорганизующаяся Вселенная (недоступная ссылка). Москва: Общественные науки и современность, 1999, №1;
- Глобальный эволюционизм (философский анализ). Под ред. Л.В. Фесенкова. Москва: ИФ РАН, 1994;
- Универсальная история. Введение в рубрику. Big (Universal) History Paradigm: versions and approaches // Философские науки. Москва: Министерство образования и науки России, 2005, №1;
- Универсальная история и синдром предкризисного человека // История и синергетика: Методология исследования. Москва: КомКнига, 2005. С. 139—163.
- А.П. Назаретян. Цивилизационные кризисы в контексте универсальной истории
- А.Н. Захаров. Универсальная схема эволюции
- Leonid E. Grinin, Andrey V. Korotayev, and Barry H. Rodrigue. (2011). (Eds.). Evolution: A Big History Perspective. Volgograd: ʻUchitel’ Publishing House. ISBN 978-5-7057-2905-0.