Klis qamali
Klis qamali yoki Klis jangi (Xorvatchada: Opsada Klisa, Bitka kod Klisa, Turkchada: Klise Kuşatmasi) Gabsburg monarxiyasi tarkibidagi Xorvatiya Qirolligining Klis qal’asinining qamali edi. Yigirma yildan ortiq davom etgan qal’ani qamal qilish va 1537-yildagi Klis yaqinidagi soʻnggi jang Xorvatiya feodal lordi Petar Kruzic boshchiligidagi mudofaa qiluvchi Xorvatiya-Gabsburg qoʻshinlari va Usmonlilar generali Murat-beg Tardic boshchiligidagi hujum qiluvchi Usmonlilar qoʻshinlari oʻrtasida Usmonli-Gabsburg urushlarining bir qismi sifatida boʻlib oʻtadi.
| Klis qamali Klis jangi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
| Qamaldagi garnizon:
|
Qamal qiluvchi armiya:
| ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Petar Kruzic Niccolo dalla Torre |
Murat-beg Tardic Malkoc-beg | ||||||
| Kuchlar | |||||||
Nomaʼlum, ammo kichik garnizon
|
Nomaʼlum qamal qiluvchi armiya
| ||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
1493-yilda Krbava maydon jangidagi Usmonlilarning hal qiluvchi gʻalabasidan soʻng va ayniqsa, 1526-yilda Mohacs jangidan keyin xorvatlar Usmonli hujumlaridan himoyalanishda davom etadilar. 16-asrning dastlabki yillaridagi Usmonli istilosi Klis shahzodasi deb ham ataladigan Xorvatiya kapitani Petar Kruzic boshchiligidagi Uskoklarning shakllanishiga turtki boʻladi. Gabsburg mudofaa tizimining bir qismi sifatida Uskoklar Klisdagi bazani muhim mudofaa pozitsiyasi sifatida ishlatgan. Ular Usmonlilarga qarshi deyarli yakkama-yakka kurashadilar va yigirma yildan ortiq vaqt davomida qalʼani Usmonli hujumlaridan himoya qiladilar.
Usmonlilarning gʻalabasi va Petar Kruzicning oʻlimi bilan yakunlangan soʻnggi jangdan soʻng, suv taʼminotidan mahrum boʻlgan Klis himoyachilari 1537-yilning 12-martida oʻzlarining ozodliklari evaziga, nihoyat Usmonlilarga taslim boʻladilar. Fuqarolar shaharni tark etishadi, Uskoklar esa Senj shahriga chekinishadi va u yerda Usmonli qoʻshini bilan kurashni davom ettiradilar. Klis Bosniya Eyaletining maʼmuriy markazi yoki sanjakiga (Klis sanjagi) aylanadi va bir asr davomida shunday boʻlib qoladi.
Qamaldan oldingi vaziyat
tahrir1463-yilda Bosniya Qirolligi Usmonlilar qoʻliga oʻtganidan soʻng Xorvatiya Qirolligining janubiy va markaziy qismlari himoyasiz qolib, ularni himoya qilish xorvat zodagonlariga yuklatilgan boʻlib, ular oʻz mablagʻlari hisobidan mustahkamlangan chegara hududlarida kichikroq qoʻshinlarni saqlaganlar. 1493-yilda Krbava dalasidagi jangda Usmonlilarning hal qiluvchi gʻalabasi butun Xorvatiyani larzaga keltiradi. Biroq, bu xorvatlarni ancha kattaroq dushman hujumlaridan himoyalanish uchun yanada qatʼiy va qatʼiyatli urinishlardan qaytara olmadi. 1521-yilda Usmonli istilosining yangi toʻlqini boshlanadi va shundan soʻng Xorvatiyaning katta qismi bosib olinadi yoki talon-toroj qilinadi.[1]
1526-yil 29-avgustda Mohach jangida qirol Louis II boshchiligidagi nasroniy qoʻshinlari Sulton Sulaymon I (Muhtasham Sulaymon) boshchiligidagi Usmonli qoʻshinlari tomonidan magʻlubiyatga uchratiladi.[2] Louis jangda halok boʻladi va natijada mustaqil Vengriya Qirolligi tugaydi, chunki u merosxoʻrsiz vafot etadi. Vengriya qirolligi ham, Xorvatiya ham Gabsburg va Usmonli imperiyalarining daʼvolari bilan bahsli hududlarga aylandi. Ferdinand I, Avstriya archgertsogi, Gabsburg palatasining aʼzosi, Muqaddas Rim imperatori Charles V ning ukasi va boʻlajak Muqaddas Rim imperatori hisoblanib, Louis II ning singlisiga uylangan edi[2]. Shuning uchun ham har ikkala Vengriya va Xorvatiya zodagonlari tomonidan qirol etib saylangan.[3]
Klis qalʼasi oʻzining joylashuvi tufayli Usmonlilar Bolqonni zabt etish davrida muhim mudofaa pozitsiyasi boʻlgan.[4] Qalʼa Usmonlilar qirgʻoq pasttekisliklarini Split atrofidan, Usmonlilar nazoratidagi Bosniyadan ajratib turuvchi togʻ toʻsigʻidan oʻtishlari mumkin boʻlgan yoʻlda joylashgan.[4] Xorvat feodali Petar Kruzic xorvat qochqinlaridan tashkil topgan garnizonni toʻpladi. Ular Klisdagi bazadan Usmonlilarni koʻrfazda ushlab turish, qirgʻoq boʻylab kemalarga qarshi talonchilik va qaroqchilik bilan shugʻullanish uchun foydalanganlar.[4] 1527-yilda Xorvatiya tojini qoʻlga kiritgan Gabsburg imperatori Ferdinandning suverenitetini nominal ravishda qabul qilgan boʻlsa-da, Kruzić va uning erkin Uskokslari oʻzlari uchun qonun, yaʼni oʻzboshimcha edilar.[4]
Qamal
tahrirMuvaffaqiyatsiz urinishlar
tahrir1513-yildan Petar Kruzic Klis qalʼasining qoʻmondonlaridan biri edi. Usmonlilar bir necha marta Klis qalʼasini zabt etishga harakat qilishgan. Birinchi yirik urinish 1515-yilda Skender-beg Ornosovich tomonidan amalga oshirilgan. Usmonlilar xuddi shu nomdagi qalʼa ostidagi Klis qishlogʻini egallab olishadi, ammo yuqoridagi qalʼadagi garnizon hujumlarga dosh berardi.[5] Kruzic 1520-yilda Petar Berislavic tomonidan Klis qalʼasining kapitanligiga koʻtarilgan. Ikkinchi yirik urinish 1520-yilda boʻlgan va bir yildan soʻng Makut-posho yana 2000 ta piyoda, 50 otliq va qamal uskunalari bilan yana bir urinishda boʻladi.[5] Yana bir muvaffaqiyatsiz urinish 1522-yilda Mostarlik Hasan-posho va Mehmed-beg Mixalbegovich tomonidan amalga oshiriladi.[6] Oʻsha yilning oxirida Mixalbegovich yana 3000 askar bilan qamal qilishga urinadi, ammo yana muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 1523-yil davomida Klis qalʼasi yana Sulton qoʻshini tomonidan hujumga uchraydi.[6] 1526- va 1528-yillarda, keyinroq 1531- va 1532-yillarda Gʻozi Husrev beg tomonidan ham urinishlar boʻlgan.
1534-yilda Mixalbegovich boshchiligidagi Usmonlilar doimiy konsentrlangan toʻp bilan bir necha oylik qamal qiladilar. Ferdinand Rim papasini Usmonli qamalini yengillashtirish uchun kemalar yuborishga undaydi.[7] Usmonlilar oxir-oqibat qamalni olib tashlagan boʻlsalar ham, Ferdinand Rim papasining qalʼani himoya qilishda hech qanday yordam koʻrsatmaganidan norozi edi.[7] 1535-yilda Usmonlilar qalʼani xiyonat yoʻli bilan egallab olishga urinib koʻradilar, 1536-yilda esa yana bir urinish, ammo ikki marta ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar. Oʻsha yili Usmonlilar qalʼaning oxirgi qulashigacha davom etadigan yangi qamalni boshlaydilar.
Katta Usmonli qoʻshinlari qalʼaga tahdid qilganida, Kruzić Ferdinandga yordam soʻrab murojaat qiladi, ammo imperatorning eʼtibori Usmonlilarning Slavoniyadagi hujumiga chalgʻitiladi.[4] Kruzic Klisning mudofaasiga boshchilik qiladi va oʻz askarlari bilan deyarli yakka oʻzi Usmonlilarga qarshi jang qiladi. Chunki ular bir necha bor qoʻshinlarni qalʼaga tashlaydilar. Vengriya qirolidan hech qanday qoʻshin kelmaydi, chunki ular 1526-yilda Mohac jangida Usmonlilar tomonidan oʻldirilgan edi. Venetsiyaliklar ham yordam yuborishda sustkashlik qilishadi. Faqat papa bir oz odam va pul berishga tayyor edi.
Yakuniy jang
tahrir
Papa Paul III Klisda baʼzi huquqlarni talab qiladi va 1536-yil sentabrda Curiada qal’a mudofaasini kuchaytirish haqida muhokama boradi.[8] Rim papasi Ferdinandga Klisda tegishli garnizonni saqlash xarajatlarini baham koʻrishga tayyorligini bildiradi.[9] Ferdinand Klisga yordam yuboradi va Usmonlilar uni yana qamal qilganida, qal’ani ushlab qolishdan umidvor boʻladi.[9] Ferdinand Triestedan va Gabsburg yerlarining boshqa joylaridan askarlar yollaydi va Rim papasi Anconadan askarlar yuboradi.[9] Petar Kruzic, Niccolo dalla Torre va papa komissari Jacomo Dalmoro d’Arbe qoʻmondonlik qilgan katta yordam kuchini tashkil etgan 3000 ga yaqin piyoda askarlari bor edi.[9] 1537-yil 9-martda ular oʻn toʻrtta artilleriya bilan Klis yaqinida, S. Girolamo degan joyda tushadilar.[9] Ibrohim vafotidan soʻng Sulton Sulaymon Klis qalʼasini (Klissa) qamal qilish va Kruzicga qarshi jang qilish uchun Shibenikda tugʻilgan xorvat Murat-beg Tardic (Amurat Vaivoda) qoʻmondonligida 8000 kishini yuboradi.[6] Xristian yordam kuchlarining Usmonlilar bilan dastlabki toʻqnashuvi qatʼiy boʻlmaydi, yaʼni hech bir natijaga olib kelmaydi, ammo 12-mart kuni ular koʻp sonli Usmonlilarning kelganidan hayratda qoladilar.[9]
Qalʼani boʻshatishga urinishlar fars bilan yakunlanadi.[10] Habsburglar tomonidan yuborilgan qoʻshimcha kuchlar Usmonlilardan qoʻrqib qochib ketishadi va ularning Solin koʻrfazida qayiqlariga qaytishga urinishlari koʻplab kemalarning choʻkib ketishiga sabab boʻladi.[10] Niccolo dalla Torre va papa komissari qochishga muvaffaq boʻlishadi.[6] Qoʻshimcha kuchlar bilan aloqa oʻrnatish uchun qalʼani tark etgan Kruzicning oʻzi qoʻlga olinadi va qatl qilinadi. Uning tayoq ustidagi boshini koʻrish Klisning qolgan himoyachilarini hayratda qoldiradi va ular endi shimolga xavfsiz oʻtish evaziga qalʼadan voz kechishga tayyor boʻladilar.[10] Kruzicning oʻlimidan soʻng va suv taʼminoti yoʻqligi sababli, Klis himoyachilari 1537-yil 12-martda ozodlik evaziga nihoyat Usmonlilarga taslim boʻlishadi.[5] Fuqarolarning koʻpchiligi shaharni tark etishadi. Uskoklar esa Senj shahriga chekinishadi va u yerdan Usmonli qoʻshini bilan kurashni davom ettiradilar.
Natija
tahrir
Yevropadagi Usmonli urushlari paytida Klis qal’asi Bosniya Eyaletining maʼmuriy markazi yoki sanjagʻiga (Kilis Sancagi) aylanadi va bir asr davomida shunday boʻlib qoladi. Klisning birinchi sanjak begi sifatida Murat beg Tardic Klis qal’asi ichida mashhur masjid qurdiradi. Oʻsha yili Usmonli qoʻshinlari Vranani egallab olishadi, Nadin va Perushich esa 1538-yilda qulaydi, yaʼni Usmonlilarga boʻysunadi.
Klis qulaganidan bir necha oy oʻtgach, 1537-1540-yillardagi Usmonli-Venetsiya urushi boshlanadi va bu urushda, shuningdek, 1570-1573-yillardagi Usmonli-Venetsiya urushida Usmonlilar Shibenik va Zadar yaqinidagi Dalmatiya ichki hududlarining koʻp qismini egallab oladilar. 1596-yil 7-aprelda Split zodagonlari Ivan Alberti va Nikola Sindro, Uskoklar Poljichani va Kashtelani tartibsizliklari bilan birgalikda Klisni ozod qilishni uyushtiradilar. Usmonli garnizonining dissident (dindan qaytgan) askarlari yordami bilan ular muvaffaqiyatga erishadilar.[8] Mustafo beg bunga javoban qalʼa ostiga 10 000 dan ortiq askar olib kiradi. General Ivan Lenkovich, 1000 ta Uskokni boshqarib, 1500 Klis himoyachisiga yordam beradi. Jang paytida Ivan Lenkovich yaralanganidan soʻng odamlari bilan chekinadi va qalʼa 31-mayda Usmonlilar qoʻliga oʻtib ketadi. Shunga qaramay, bu vaqtinchalik ozodlik Yevropada va mahalliy aholi orasida yangraydi.
Venetsiyaliklar oʻnlab yillar davomida kurashib, nihoyat Klisni qaytarib olishga muvaffaq boʻlishadi. 1645-1669-yillardagi Cret urushi paytida Dalmatiyadagi venetsiyaliklar mahalliy aholi, xususan, Morlaxlar (Morlakchi) tomonidan qoʻllab-quvvatlangan. Venetsiya qoʻmondoni Leonardo Foscolo bir nechta qalʼalarni egallab oladi. Jumladan, Novigradni qaytarib oladi, Knin qalʼasini vaqtinchalik egallaydi va Klis qalʼasi garnizonini taslim boʻlishga majburlashga muvaffaq boʻladi.[8][11]
Yana qarang
tahrirManbalar
tahrir[1]. [10]. [3]. [11]. [5]. [7]. [8]. [9]. [4].
- ↑ 1,0 1,1 Ágoston, Gábor; Masters, Bruce Alan. Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York, NY: Facts On File, 2009. ISBN 9780816062591. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Turnbull, Stephen R.. The Ottoman Empire, 1326-1699. Oxford: Osprey, 2003. ISBN 9781841765693. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 3,0 3,1 Corvisier, André; Childs, John. A dictionary of military history and the art of war, English, Oxford: Wiley-Blackwell, 1994. ISBN 9780631168485. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Singleton, Frederick Bernard. A short history of the Yugoslav peoples. Cambridge [Cambridgeshire]: Cambridge University Press, 1989. ISBN 9780521274852.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Perojević, Marko. Petar Kružić, kapetan i knez grada Klisa. Croatia: Matica hrvatska, 1931.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Spandouginos, Theodōros. On the origin of the Ottoman emperors. New York, NY: Cambridge University Press, 1997. ISBN 9780521585101. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Schutte, Anne Jacobson. Pier Paolo Vergerio: the making of an Italian reformer. Librairie Droz., 1977. ISBN 9782600030724. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Setton, Kenneth M.. The papacy and the Levant : 1204-1571. 1 The thirteenth and fourteenth centuries.. Philadelphia, Pa.: American Philos. Soc, 1984. ISBN 0-87169-161-2. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Setton, Kenneth M.. Venice, Austria, and the Turks in the seventeenth century. Philadelphia: American Philosophical Society, 1991. ISBN 0-87169-192-2. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Bousfield, Jonathan. Croatia, 2nd, London: Rough Guides, 2003. ISBN 9781843530848. Qaraldi: 14-iyun 2022-yil.
- ↑ 11,0 11,1 Fraser, Robert William. Turkey, Ancient and Modern. A History of the Ottoman Empire From the Period of Its Establishment to the Present Time. Edinburgh: Adam & Charles Black – Harvard University, 1854. ISBN 978-1-4021-2562-1.
Qoʻshimcha oʻqish
tahrir- Listeš, Srećko. Klis: Prošlost, Toponimi, Govor (hr). Klis: Hrvatsko društvo Trpimir, 1998. ISBN 9789539675132.
- Historical Unit Kliški uskoci — Petar Kružić
Havolalar
tahrirMusulin, Nedjeljko. „Kliška tvrđava, najveći muzej na otvorenome, pristupačnija turistima - Kliški uskoci opet čuvaju puteve do Dalmacije“ (hr) (2009-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2011-yil 13-mart.