Kopernik geliotsentrik tizimi

Buyuk polyak olimi Nikolay Kopernik yashab, ijod qilgan davrda yaʼni 16-asrda, Ptolemeyning maʼlum bir geosentrik sistemasining haqiqatiga shubhalar paydo boʻla boshladi.

Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi haqidagi gʻoya sivilizatsiyaning turli bosqichlarida paydo boʻlgan boʻlsa ham, u taxminan yigirma asr davomida harakatsiz edi. Zero, Ptolemeyning geotsentrik tizimi olam tuzilishi haqidagi mutlaqo notoʻgʻri gʻoyalarga asoslangan boʻlishiga qaramay, oʻrta asr odamlarining oddiy hayotga boʻlgan talablarini qondirardi. Bu tutilishlarni, ufqda sayyoralarning koʻrinishini va osmondagi koʻrinadigan oʻzgarishlarni aniq bashorat qilish imkonini berdi. Chunki bu tizim ham yillar davomida puxta oʻylangan amaliyotga asoslangan edi.

Nikolay Kopernik

Biroq, quyosh tizimini qurish loyihasini birinchi boʻlib toʻgʻri tushungan Kopernik edi. U insonlar ongida asrlar davomida singib ketgan Yer qimirlamaydi, degan fikrni rad etdi. U Yerni boshqa sayyoralar qatoriga qoʻshib, Yer Quyoshdan keyin uchinchi oʻrinda turishini aytdi. Shu bilan birga, Kopernik Yer oʻz oʻqi atrofida aylanib, barcha sayyoralar bilan birga kosmosda Quyosh atrofida harakat qilishini koʻrsatdi.

Uning aytishicha, oy yer atrofida harakat qiladi.

Kopernik bu gʻoyani ilgari surganida, oʻsha davr olimlari buni darhol rad etti. Hatto Kopernikning oʻzi ham qirq yil davomida bu topilmalar haqida oʻylagan. Kopernik Polipa va Italiya universitetlarida tahsil olib, mukammal va har tomonlama bilim (matematika, astronomiya, huquq, til, tibbiyot) oldi. U sayyoralar va Quyoshni kuzatish jarayonida olingan maʼlumotlarga asoslanib, sayyoralarning Quyoshga nisbatan harakatini aniqlashni maqsad qilgan edi. Qariyb yigirma yil davomida tengsiz, massiv hisoblash ishlari bevosita kuzatishlar bilan bogʻladi. Olim buyuk matematik sifatida fanga koʻplab yangiliklar kiritdi. U samoviy jismlarning harakatlari jadvalini tuzdi, buning uchun u 324 ming miqdorni hisoblashi kerak edi.

Bunday ilmiy maʼlumotlarga asoslangan tadqiqotlar natijasida Kopernik sayyoralar harakatining yangi tizimini yaratdi. Uning "Osmon sferalarining aylanishi toʻgʻrisida" asari 1543-yilda nashr etilgan. N. Kopernik Quyoshni sayyoralar tizimining markaziga qoʻyganligi sababli, bu tizim geliotsentrik tizim (grekcha: гелиос – Quyosh)deyiladi.

Kopernik tomonidan yaratilgan tizim hali ham mukammal emas edi, u hozirgi kunda qabul qilingan quyosh tizimining dizaynidan farq qiladi. Chunki sayyoralar Quyosh atrofida Kopernik aytganidek aylana boʻylab emas, balki ellips orbita boʻylab harakatlanadi. Kopernik oʻz farazining toʻgʻriligini oʻsha paytda maʼlum boʻlgan osmon hodisalari, sayyoralarning tuzoqqa oʻxshagan harakatlari, Yerning aylanishi va uning Quyosh atrofida harakati tufayli yuzaga kelganligini dadil isbotladi. Kopernikning taʼlimoti koʻplab olimlar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi va yanada rivojlantirildi:Tycho Brahe, Giordano Bruno, Iogann Kepler, Galileo Galiley, Isaac Nyuton.

Kopernik nazariyasi fizika, astronomiya va butun tabiatshunoslikning rivojlanishida juda muhim rol oʻynadi. Shu asosda fanga harakatning nisbiyligi va sanoq sistemasi tushunchalari kiritildi. Faqat shu nazariya asosida I. Kepler va I.Nyuton harakatning aniq qonunlarini kashf qila oldi.