Kunstkamera

Joylashuv	Sankt-peterburg , Rossiya
Binokor	Georg Mattarnovi, Nikolay Gerbel, Mixail Zemtsov, Savva Chevakinskiy, Robert Marfeld
Turi	Muzey
Meʼmoriy uslubi	Pyotr barokkosi
Qurila boshlagan	1718
Qurilish tamomlangan	1734
Vebsayt	kunstkamera.ru
Xarita
Koordinatalari	59°56′30″N 30°18′16″E

Eski Sankt-Peterburg fond birjasi va Rostral ustunlari, Kunstkamera, Petropavlovsk qalʼasi

Kunstkamera (nemischa: Kunstkammer ) - nodir buyumlar xonasi - Rossiyadagi birinchi muzey, podshoh Pyotr I tomonidan Sankt-Peterburgda tashkil etilgan (1714).

Unda ko‘plab xalqlarning tarixi va hayot tarzini ochib beruvchi noyob va antiqa buyumlar kolleksiyalari mavjud. Ammo ko'pchilik uchun bu muzey anatomik noyobliklar va anomaliyalarning "o'ziga xos" kolleksiyasi bilan mashhur. Kunstkamera binosi 18-asr boshidan beri Rossiya Fanlar akademiyasining ramzi bo'lib kelgan . Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 1991 yil 18 dekabrdagi qarori bilan bino Rossiya milliy merosining alohida qimmatli ob'ekti sifatida tasniflandi. Kunstkamera minorasi Armillyar sfera bilan tojlangan .

To'liq nomi - Rossiya Fanlar akademiyasining Buyuk Pyotr nomidagi antropologiya va etnografiya muzeyi (Kunstkamera)  (RFA AEM), Federal davlat byudjeti fan instituti.

Etimologiya

Kunstkamera ( nemischa: Kunstkammer - san'at xonasi) - o'tmishda turli xil tarixiy, badiiy, tabiiy fanlar va boshqa noyob kolleksiyalarning nomi va ularni saqlash joyi. 16—17-asrlarda nodir buyumlar xonalari koʻplab knyazlik va qirollik saroylariga tegishli boʻlgan. SShunday qilib, 17-asrda Daniya qiroli Frederik III tomonidan Daniya Qirollik Kunstkamerasiga asos solingan , bu haqda H. K. Andersenning "Malika va no'xat" ertagida qayd etilgan.

Tarixi

Pyotr I 1697-1698 yillarda, "buyuk elchixona" davrida, Gollandiya va Angliyaning yirik gullab-yashnagan shaharlarini ko'zdan kechirgan. Shuningdek, chet ellerdagi "kunshtov" xonalari, ya'ni noyob, mo''jizalarini ko'rgan. Pyotr tomonidan yuritilishi buyurilgan kundalik sahifalarida “o'ta ajoyib! " deya xitob qilingani tez-tez uchraydi. O'sha paytlar eng yangi fan hisoblangan Anatomiya haqida ham qaydlar mavjud: "Men anatomiya shifokorida: butun ichki a'zolarning turlicha ajratilganini - inson yuragi, o'pkasi, buyraklari ... Ipga o'xshaydigan miyada turadigan tomirlarni ... ko'rdim" . Bunday yangiliklar Pyoterda juda katta qiziqish uyg'otadi va qirol sahiylarcha butun boshli kolleksiyalarni va alohida buyumlarni sotib oladi. Bular orasida kitoblar, jihozlar, asboblar, qurollar, tabiiy noyob buyumlar bo'lgan. Ushbu buyumlar avval "podshoh xonasi"ning, keyin esa birinchi rus tabiatshunoslik muzeyi bo'lgan Pyotr Kunstkamerasining asosini tashkil etdi.

Rossiyaga qaytib, Pyotr rus "nodir buyumlar xonasi"ni tashkil qilishni boshlaydi. Rossiya poytaxtini Moskvadan Sankt-Peterburgga ko'chirishni buyurgan Pyotr, "podshoh xonasi"ni ham ko'chirishni buyurdi. Butun kolleksiya yozgi saroydagi xalq palatalarida joylashtirilgan edi. Xona nemischa Kunstkamera, ya'ni "nodir buyumlar xonasi" deb nomlangan. Bu voqea 1714 yilda bo'lib o'tgan va shu sana muzeyning tashkil topgan sanasi sifatida tarixda qolgan.

1715-1717 yillardagi Gollandiyaga qilingan ikkinchi tashrifi chog'ida Pyoter Albert Seba muzeyiga tashrif buyuradi. Bu vaqtga kelib Seba o'z kolleksiyalarini rus podshosiga sotish niyatida bo'lgan. Bu borada u Pyotr I bilan tashrifdan oldin yozishmalar olib borgan.Pyotr I Seba xonasini shaxsan ko'zdan kechirgandan so'ng bu masalani uzil-kesil hal qilgan. U butun kolleksiyani sotib olgan va ushbu kolleksiya Kunstkamera joylashtirish uchun Sankt-Peterburgga olib ketilgan. 1717 yilda Rossiya davlatining turli hududlarida kolleksiyalarni to'plash bo'yicha bir qator farmonlar chiqarildi. Bundan tashqari, Pyotr I buyrug'i bilan o'sha davrning eng yaxshi kolleksiyalari G'arbiy Yevropaning turli mamlakatlarida diqqat bilan ko'zdan kechirilgan va sotib olingan.

Kolleksiyalarning ko'payib borishi oqibatida Vasilyevskiy orolining tupurig'ida maxsus bino - " Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi, kutubxona va Kunstkamera palatalari " qurishga qaror qilindi. Va binoning qurilishi davomida kolleksiyalar "Kikin palatalari" deb ataladigan boyar Kikinning uyiga vaqtincha ko'chirilgan (hozirgi Stavropolskaya ko'chasi, 9-uy).

Hozirgi bino 1718 - 1734 yillar mobaynida qurilgan. Muzey kolleksiyalari binoning sharqiy qanotini egallagan, o'rta qismida Anatomik teatr, minorada - Gottorp globusi (1754 yildan beri, 1747 yil 5 dekabrdagi yong'indan so'ng qo'yilgan. Yong'in noyob globusdan tashqari, binoning minorasini hamda 230 ga yaqin kitoblar, shu jumladan noyob rus qo'lyozmalarini ham vayron qilgan ) va rasadxona, g'arbiy qismida - Fanlar akademiyasining muassasalari joylashgan. Bu yerda M. V. Lomonosov ishlagan. 1777-1779 yillarda interyerlar to'rtta haykaltaroshlikka oid allegorik guruhlar, taniqli olimlarning byustlari va medalyonlari (haykaltarosh M. P. Pavlov), 1819-1825 yillarda - rasmlar (rassom F. Rixter) bilan bezatilgan.

1830-yillarda materiallarning ko'pligi tufayli Kunstkamera anatomik, zoologik, etnografik, botanika, mineralologik kabi bir qator muzeylarga bo'lingan. 1870-yillarning oxirlarida Akademiyaning Fizika-matematika boʻlimi tomonidan Anatomiya-etnografik muzeylar kolleksiyalari asosida antropologiya va etnografiya muzeyini tashkil etish masalasini koʻrib chiqish uchun maxsus komissiya tuzilgan. Bu g'oya K. M. Baerga tegishli bo'lgan. Komissiya tarkibiga L. I. Shrenk, A. A. Shifner, A. A. Shtraux va F. V. Ovsyannikov kirgan. 1878-yil 5-dekabrda fizika-matematika kafedrasining majlisi boʻlib oʻtadi va oradan ikki hafta oʻtib, 19-dekabrda Akademiyaning fizika-matematika va tarix-filologiya boʻlimlarining Akademiyada, asosan, Rossiyaning Antropologiya va Etnografiya muzeyini tashkil etish muzokaralarini o'tkazish bo'yicha qoʻshma majlisi boʻlib oʻtdi. Nihoyat, 1879 yil 22 oktyabrda qaror Davlat kengashi va imperator tomonidan tasdiqlangan .

Muzey fondlariga J.Kuka, I. F. Kruzenshtern , Yu. F. Lisyanskiy , F. A. Golovin , F. P. Litke , G. I. Langsdorf, N. N. Mikluxo-Maklay, M. A. Kastrena , V. K. Arseniyev , S. F. Oldenburg va boshqalarning ekspeditsiyalarida toʻplangan kolleksiyalari ham kiritilgan.

Kunstkamera va AEM direktorlari

Kunstkamera

• Robert Areskin (1714-1718)
• akad. Lavrentiy Blumenstrost (1718-1724)
• akad. Ioxann Shumaxer (1724-1741)
• akad. Ivan Taubert (1741-1767)
• akad. Piter Pallas (1767-1771)
• akad. Semyon (Simeon) Kotelnikov (1771-1797) [ aniqlash ]
• akad. Ivan Busse (1794-1800)
• akad. Nikolay Ozeretskovskiy (1800-1827)

AEM

• akad. Leopold Shrenk (1879-1894)
• akad. Vasiliy Radlov (1894-1918)
• akad. Evfimi Karskiy (1918-1929)
• akad. Vasiliy Bartold (1929-1930)
• Nikolay Matorin (1930-1936)
• SSSR Fanlar akademiyasi muhbir a'zosi Dmitriy Olderogge (1936-1940, v.b.)
• Nikolay Kislyakov (1940-1948)
• Tarix fanlari doktori Leonid Potapov (1948-1967)
• Tarix fanlari nomzodi Lyudmila Saburova (1967-1982)
• Tarix fanlari doktori Rudolf It (1982-1990)
• Tarix fanlari nomzodi Nikolay Girenko (1990-1992, aktyor. O. )
• Tarix fanlari doktori Aleksandr Mylnikov (1992-1997)
• Tarix fanlari doktori Chuner Taxami (1998-2000)
• Tarix fanlari doktori Yuriy Chistov (2001-2017)
• RFA muhbir a'zosi Andrey Golovnev (2017 yildan)

Kunstkamera minorasi

Kunstkamera kechqurun. Admiralteyskaya qirg'og'idan ko'rinish

Arxitekturasi

1740 yilgi Kunstkameraning asosiy fasadi

Vasilyevskiy orolida "Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining palatalari, kutubxona va Kunstkamera" binosi 1718 yilda qurilgan. Qurilishga mashhur nemis arxitektori va haykaltaroshi Andreas Shlüterning shogirdi G. I. Mattarnovi rahbarlik qilgan. 1714 yilda Shluter bilan birgalikda Mattarnovi Sankt-Peterburgga keladi. Biroq, Shluter o'sha yili vafot etadi va I. E. Grabarning so'zlariga ko'ra, loyihalovchi emas, balki faqat ijrochi bo'lgan Mattarnovi "uning barcha modellari va chizmalarini qo'llagan". Bu haqda, shuningdek, J. Bryus va podshohning o'zi yozib qoldirgan qaydlardan ham ma'lum, ularga ko'ra Vasilyevskiy orolidagi binoning loyihasi "1716 yilgacha" tasdiqlagan. Markazda pog'onali minorali nosimmetrik kompozitsiya g'oyasi Schlüter ishiga ham xosdir va uning Berlinda amalga oshirgan loyihalarida tez-tez takrorlanadi .

Kunstkamera minorasi tarkibi jihatidan Berlinda (A. Shlüter loyihasi, 1703) Zarbxonaning Vodovzvodnaya minorasiga o'xshaydi ( nemischa: Münzturm ). Ushbu binolar o'rtasidagi aloqaning hujjatli dalillari topilmadi. Ammo stilistik analogiyalar "Pyotr Barokko"sining asosiy yodgorliklaridan biri bo'lgan Kunstkamera binosi uslubining manbalari, kelib chiqishi va xususiyatlarini tushunish uchun muhimdir. 18-asrning birinchi choragidagi Sankt-Peterburg arxitekturasining me'moriy uslubida Gollandiya va Shimoliy Germaniya me'morchiligi uslublari o'zlashtirilgani odatiy hisoblanadi: soatli yoki flyugerli tepasida gumbaz yoki shpil bilan qoplangan zinapoyali minoralar, "burulishli” baland tomlar, botiq fasadlar, pog'onali yoki qisqichli fronyonlar, burchak kuraklarining rustovkasi, shakldor chiziqlar va hokazo.

Binoning qurilishi bir necha me'morlar tomonidan ketma-ket amalga oshirildi. 1719 yil noyabr oyida loyihaning taxminiy muallifi G. I. Mattarnovi vafot etdi va 1719 yildan 1724 yilgacha qurib bitkazilgan poydevor va qisman birinchi qavatdan boshlab qurilish shveytsariyalik muhandis-me'mor Nikolaus Fridrix Gerbel tomonidan amalga oshirildi. U loyihaga bir qator o'zgartirishlar kiritdi.

1722 yil oktyabr oyiga kelib, devorlar qurilib, tom yotqizildi. Binolarni bezash va muzey jihozlarini o'rnatish 1723 yildan 1724 yilgacha amalga oshirildi. Shu bilan birga, majmualarni bir qator o'zgartirish va mustahkamlash ishlari olib borildi, minoraning ikki qavati ko'tarildi, X. van Boles gumbazning duradgorlik va metall buyumlarining batafsil dizaynini ishlab chiqdi.

1724 yilda Herbel vafotidan so'ng, ish me'mor Gaetano Chiaveri tomonidan davom ettirildi. Aniqlangan strukturaviy nuqsonlar tufayli Chiaveri minorani qayta qurdi va mustahkamladi, asosiy zinapoyani va ikki qavatli ustunli katta zalni loyihalashtirdi. 1727 yilda Pyotr I ning shaxsiy kolleksiyalari, kutubxona va Gottorp globuslari hali tugallanmagan binoga ko'chirildi. 1727 yildan boshlab Zemtsov boshchiligida bino ichida turli xil "ta'mirlash va tugatish" ishlari olib borildi. 1735-yilda shimoliy va janubiy jabhalar boʻshliqlariga 12 ta haykal oʻrnatilishi bilan nihoyat Kunstkamera binosining qurilishi yakunlandi .

Ekspozitsiyalar

Ko'rgazmada katta Gottorp globusi

• Shimoliy Amerika

Shimoliy Amerika qit'asidagi mahalliy xalqlarning madaniyati va hayotini namoyon etadi. Shimoldan janubga, Alyaskadan Kaliforniyaga sayohat, qadim zamonlardan 19-asr boshlarigacha.

• Yaponiya

Ushbu ko'rgazma yapon va aynularning hayoti va madaniyatini namoyish etadi. Baliq ovlash oroldagi asosiy savdo turlaridan biri bo'lgan. Kunstkamerada bu davrga bog'liq turli xil asboblar to'plami mavjud: ilgaklar, to'rlar, tuzoqlar. Ko'rgazmada namoyish etiladigan samuray zirhlari o'zining bezaklari va murakkab dizayni bilan hayratda qoldiradi.

• Afrika

Ushbu to'plamda asosan qishloq xo'jaligi asboblari va Sahara janubida yashovchi Afrika qabilalarining kiyimlari mavjud. Eng qiziqarli eksponatlardan biri bu Benin bronzasi. Bu jangchilar va saroy a'zolarining figuralari bilan mos keladigan materialdan yasalgan tablichkalarning nomi. Benin hukmdori saroyidan mingdan ortiq eksponatlardan iborat kolleksiya musodara qilingan. Ulardan ba'zilarini Kunstkameraning "Afrika" zalida ko'rish mumkin.

• Xitoy va Mo'g'uliston

Xitoyda 50 ta milliy ozchilik istiqomat qiladi va Xitoy xalqlariga bag'ishlangan ekspozitsiya faqat ularning turmush tarzi va madaniyatining asosiy jihatlarini tavsiflaydi. Masalan, chinni, tosh, yog'och va suyakdan tayyorlangan an'anaviy mahsulotlar.

Mo'g'uliston zalida ko'chmanchining turar joyi - o'tov, shuningdek, an'anaviy mo'g'ul bezaklari bilan bezatilgan eksponatlar qiziqish uyg'otadi. Ular kiyim-kechak, asbob-uskunalar, egarlar, ko'rpalar va boshqa ko'p narsalarni bezashgan.

• Hindiston va Indoneziya

Muzeyning Janubiy Osiyo xalqlariga bag'ishlangan bo'limi eng boylaridan biridir. Kunstkamera Hindistonning turli burchaklaridan olib kelingan o'ymakor yog'ochlarning katta kolleksiyasiga ega. Shuningdek, turli niqoblar, qadimiy teatr liboslari, qoʻgʻirchoq teatri qoʻgʻirchoqlari toʻplamlari mavjud.

Indoneziya bo'limi kris xanjarlariga e'tibor qaratadi. Ushbu xanjarlarning pichog'i maxsus po'latdan yasalgan va ko'pincha olov tilining shakliga ega edi. Soya teatri haqida hikoya qiluvchi ekspozitsiya materiallari ham qiziqish uyg'otadi.

• Anatomiya bo'limi

siklopiya bilan og'rigan chaqaloq

Ushbu bo'limda anatomik deformatsiyalar va turli xil tabiiy noyobliklarga ega eksponatlar mavjud, masalan, sirenomeliya, ikki boshli qo'zichoq, Siam egizaklari va boshqalar. Pyotr I ning 1718 yil 17 fevraldagi "Tug'ilgan mayiblarni, shuningdek, barcha shaharlarda topilgan g'ayrioddiy narsalarni gubernatorlar va komendantlar huzuriga olib kelish, bu mukofotlarni olib kelganlik uchun berish va yashirganlik uchun jarima to'lash to'g'risida"gi farmoni e'lon qilindi, Bu bilan Bu farmon tabiat olami va insoniyat tarixidan nodir narsalarning tizimli to'plamini yaratish boshlandi. G'ayrioddiy narsalar qatoriga "g'ayrioddiy toshlar, odam yoki hayvon suyaklari, baliq yoki qush suyaklari, shuningdek toshlar, temir yoki mislardagi eski imzolar, yoki eski va g'ayrioddiy qurol, idish-tovoq va juda eski va g'ayrioddiy boshqa hamma narsa" kirgan . Pyotr I ning turli xil noyob narsalarni, shu jumladan anatomik narsalarni to'plash to'g'risidagi farmoni tufayli Kunstkamerada deformatsiyalar preparatlari to'plandi, bu ularni yagona, noyob hodisalar sifatida ko'rib chiqishga emas, balki tipik hodisalardek kuzatishga imkon berdi.

Kunstkameraning asl kolleksiyasi 2000 dan ortiq eksponatlardan iborat bo'lib, uni 1717 yilda Pyotr I gollandiyalik anatomist Frederik Ruyshdan sotib olgan.

• Kunstkamera tarixi va 18-asr rus ilm-fani.

Bo'limda "M.V. Lomonosov muzeyi" kod nomi ostida birlashtirilgan uchta ekspozitsiya mavjud. Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining “Konferents-zali (“Konferents-zali”) ekspozitsiyasida Rossiyadagi birinchi ilmiy muassasaning kundalik faoliyati va M.V.Lomonosovning tarjimai holi taqdim etilgan. Yana ikkita ekspozitsiya - " Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining Astronomiya rasadxonasi " va " Buyuk Gottorp globus-planetariysi " - Kunstkamera tarixining dastlabki davrini o'z ichiga oladi.

Adabiyot

• Belyaev O. Buyuk Pyotr kabineti yoki batafsil va batafsil tavsif ... - 1-qism. - Sankt-Peterburg: Imper. akad. Nauk, 1793. - 170 b.; 2-qism. - Sankt-Peterburg: Imper. akad. Nauk, 1793. - 158 b.
• Ginzburg VV Petrovskiy Kunstkamera kollektsiyalarida F. Ruyschning anatomik to'plami // Antropologiya va etnografiya muzeyi to'plami. 1953 yil. T. XIV. 263-305-betlar.
• Койманс Л.. Художник смерти. Анатомические уроки Фредерика Рюйша. СПб.: Наука, 2008. ISBN 978-5-02-025550-0. 
• Кунсткамера // Rus tilining izohli lug'ati : 4 jildda / Ch. ed. B. M. Volin, D. N. Ushakov (2-4 jildlar); komp. G. O. Vinokur, B. A. Larin, S. I. Ozhegov, B. V. Tomashevskiy va D. N. Ushakov; ed. D. N. Ushakova. — M. : “Sovet entsiklopediyasi” davlat instituti (1-jild) : OGIZ (1-jild) : Xorijiy va milliy lug‘atlar davlat nashriyoti (2-4-jildlar), 1935-1940.
• Кунсткамера / / Brockhaus va Efronning kichik ensiklopedik lug'ati : 4 jildda - Sankt-Peterburg., 1907-1909.
• Lipman A. Petrovskaya Kunstkamera. M.-L., 1945 yil
• Radzyun A.B. Frederik Ruysch va uning antropologiya va etnografiya muzeyidagi anatomik to'plami // Sovet etnografiyasi. 1988. No 6. S. 82-87.
• Radzyun A.B. Kunstkamera va ularning qo'riqchilarining anatomik to'plamlari tarixi haqida // Kunstkamera kecha, bugun, ertaga. SPb., 1996 yil. IC hajmi 45-68.
• Radzyun A.B., Chistov Yu.K. Kunstkameraning ilk tabiiy fanlari to'plamlari. Qo'llanma . Sankt-Peterburg: MAE RAN. 2011. 79 b.
• Станюкович Т. В.. Кунсткамера Петербургской академии наук, 5000 экз, Москва—Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1953. 
• Stanyukovich T.V. 1955 yil. Sankt-Peterburg Kunstkamera ekspozitsiyasini badiiy bezash va joylashtirish. MAE to'plami. XVI: 385-400.
• Кунсткамера / Stanyukovich T.V. // Kuna - tirgaklar. — M. : Sovet Entsiklopediyasi, 1973 yil. - ( Buyuk Sovet Entsiklopediyasi : [30 tonnada] / Ch. ed. A. M. Proxorov ; 1969-1978, jild. 14).
• Xartanovich M. V., Radzun A. B. 18-asr Imperator Fanlar akademiyasining Kunstkamera yirtqich hayvonlari kollektsiyasi to'g'risida: to'plamdan ilmiy tushunishgacha // Tarixiy va biologik tadqiqotlar. 2017 yil. 2-son. (kirish sanasi: 07.05.2020).
• Xartanovich M. V. Imperator Fanlar akademiyasining Kunstkamera anatomik to'plami: XVIII asrdan XIX asrgacha // Istoriko-biologicheskie issledovaniya. 2019. 11-jild. №. 1. S. 36-47.
• Radzun A. B., Xartanovich M. IN. Antropologiya va etnografiya muzeyida Imperator Fanlar akademiyasining Kunstkamera anatomik to'plamlari. XX-XXI asrlarda Buyuk Pyotr (Kunstkamera) RAS // Tarixiy va biologik tadqiqotlar. 2021. 13-jild. No 3. B.7-27.
• Shafranovskaya T.K. SSSR Fanlar akademiyasining Antropologiya va etnografiya muzeyi: Qo'llanmasiz qo'llanma. L., 1979 yil.
• Kopaneva N. P., Chistov Yu. K. (bosh muharrir), Xartanovich M. F., Xartanovich M. V. (tahrir. 2014. Kunstkamera xronikasi 1714-1836 . Sankt-Peterburg: MAE RAN.
• Xartanovich M. F., Xartanovich M. V. 2020 yil. 18-asr Imperator Fanlar akademiyasining Kunstkamera ekspozitsiyasida etnografik kolleksiyalarni namoyish etish tamoyillari. Muzeyshunoslik savollari, 11(2), 210-218.
• Xartanovich M. V. Imperator Fanlar akademiyasining Kunstkamera uchun etnografik to'plamlarni yig'ish tamoyillari: D. G. Messershmidtning Sibir ekspeditsiyasidan (1719-1727) Ikkinchi Kamchatka ekspeditsiyasiga (1733-1743) // Vestnik NSU. Seriya: Tarix, filologiya. 2019. V. 18, № 5: Arxeologiya va etnografiya. 36–49-betlar.

Havolalar

• Antropologiya va etnografiya muzeyining rasmiy sayti
• О Кунсткамере в Киножурнале «Хочу всё знать» YouTubeda
• Antropologiya va etnografiya muzeyi sayti haqida ma'lumot
• Rossiya muzeylari veb-saytida muzey haqida ma'lumot
• „Кунсткамера“. „«Архитектура России»“. 2006-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. saytida„«Архитектура России»“. 2006-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
• Кунсткамера // " Dunyo bo'ylab " entsiklopediyasi.
• Антропологии и этнографии музей : [ arch. 2022 yil 26 oktyabr ] // Ankiloz - jar. — M. : Buyuk rus entsiklopediyasi, 2005 yil. - BILAN. 86-87. - ( Buyuk rus entsiklopediyasi : [35 tonnada] / Ch. ed. Yu. S. Osipov ; 2004-2017, jild. 2). - ISBN 5-85270-330-3 .
• Kunskamera binosining tarixi va fotosuratlari. U erga qanday borish mumkin