Laos Qirolligi

Laos Qirolligi (laos. ພຣະຣາຊອານາຈັກລາວ) — Janubi-Sharqiy Osiyodagi 1949-yildan 1975-yilgacha mavjud boʻlgan davlat.

Laos Qirolligi laos. ພຣະຣາຊອານາຈັກລາວ
Bayroq Gerb
Madhiya:
Poytaxt	Vyentyan, Luangpxabang (Qirollik qarorgohi)
Rasmiy til(lar)	laoscha
Hukumat	Mutloq Monarxiya
• Qirol	Savang Vong
• Tashkil Topgan	1947-yil 11-maydan
• Tugatilgan	1975-yil 2-dekabrgacha
Maydon
• Butun	236 800 km2
Aholi
• 1975-yilgi roʻyxat	3 015 000 kishi
Pul birligi	Kip

Tuzilish tarixi

Koʻp asrlar davomida zamonaviy Laos hududida asosan alohida knyazliklar - mustaqil yoki qoʻshni yirik davlatlardan biriga boʻysunuvchi knyazliklar mavjud edi. Fransuz Hindixitoyida davrida Laos yagona maʼmuriy birlikga boʻlindi: General-gubernator Pol Dumer Fransiya Oliy rezidentiga boʻysunadigan Luangpxabang qirolligi va toʻqqiz viloyatdan iborat Fransiya Laosi protektoratini tuzdi. Bu esa oʻz navbatida toʻgʻridan-toʻgʻri Hindixitoy general-gubernatoriga hisobot bergan.

Ikkinchi Jahon urushi paytida Vishi rejimi Yaponiya hukumati bilan shartnoma tuzdi, unga koʻra yapon qoʻshinlari Fransiya Hindixitoyida joylashtirildi. 1945-yil 9-martda yapon qoʻshinlari harbiy toʻntarish uyushtirib, Hindixitoyda fransuz maʼmuriyatini agʻdarib tashladilar; 1945-yil 4-aprelda yaponlar bosimi ostida Luangpxabang qiroli Sisavang Vong Laos mustaqilligini e’lon qildi.

Urush oxirida fransuzlar Hindixitoydagidagi urushdan oldingi vaziyatni tiklashga harakat qilidi, ammo Ventyan mustaqillik tomon qatʼiy yoʻl tutdi. Laosda Lao Issar harakati monarxiyani ag‘darib, respublika o‘rnatishga harakat qildi.

Harbiy harakatlar natijasida fransuzlar 1946-yilda qirolga taxtni qaytarib berdi. Eski mustamlakachilik tizimini yangi bayroq ostida saqlab qolishga urinish uchun Fransiya hukumati 1946-yil oktyabr oyida Fransiya Ittifoqini tuzdi. Laos 1947-yil 23-dekabrda assotsiatsiyalangan aʼzolardan biriga aylandi. 1949-yil 19-iyulda Laos Hindxitoy federatsiyasiga assotsiatsiyalangan aʼzo boʻlib, oʻzini-oʻzi boshqarish huquqiga ega boʻldi.

1950-1953-yillarda qirol hukumati mamlakat boshqaruvini qayta tashkil etdi, armiya tuzdi, AQSh, Buyuk Britaniya va Tailandda elchixonalar ochdi. 1953-yil sentabrda fransuz vakillari oʻzlarining soʻnggi vakolatlarini Laos qirollik hokimiyati vakillariga topshirdilar va 1953-yil 22-oktabrda Laosni toʻliq mustaqil davlat sifatida tan olgan Laos va Fransiya oʻrtasida doʻstlik va hamkorlik shartnomasi imzolandi.

Beqaror koalitsiyalar

Mustaqillikka erishgach, uchta guruh Laos ustidan hokimiyat uchun kurasha boshladi: shahzoda Suvanna Fuma atrofida birlashgan “neytralistlar”, Champassak shahzodasi Bun Um atrofidagi “o‘nglar” va Kayson Fomvixanom va shahzoda Sufanovong boshchiligidagi “Laos vatanparvarlik fronti”ga birlashgan “soʻlchilar”.

1953-yildagi Fransuz-Laos kelishuvidan soʻng, Laos konstitutsiyaviy monarxiyaga aylandi, Sisavang Vong qirol, shahzoda Suvanna Fuma bosh vazir sifatida. 1954-yilgi Jeneva kelishuvlarini imzolagan davlatlar Laosning suvereniteti, mustaqilligi, hududiy birligi va yaxlitligini hurmat qilishga vaʼda berdi. Biroq, 1954-yil 21-iyulda AQSh Prezidenti Duayt Eyzenxauer Qoʻshma Shtatlar Jenevada konferensiya tomonidan qabul qilingan qarorlar bilan "o'zini bogʻlangan deb hisoblamaydi" deb aytdi. 1954-yil 8-sentabrda Manilada SEATO harbiy blokini yaratish toʻgʻrisida bitim imzolandi (Laos unga kiritilmagan). AQSH Davlat kotibi J. F. Dallesning aytishicha, AQSh "Manila shartnomasiga muvofiq Laosni himoya qiladi, kommunistlar faoliyatiga qarshi kurashadi".

1953-yil bahorida Laosda birinchi "ozod qilingan zonalar" paydo boʻldi, ular Laos Xalq ozodlik armiyasi tomonidan nazorat qilindi. 1950-yillarning oʻrtalarida LXOA Samnia, Pxongsali provinsiyalarini, shuningdek, qisman Siangkxuang va Luangpxabangni nazorat qildi.

1956-yil aprel oyida Vyentyan qirollik hukumatiga shahzoda Suvanna Fuma boshchilik qildi. 1956-yil 10-aprelda Suvanna Fuma va Sufanuvong mamlakatda siyosiy tartibga solish bilan bogʻliq bir qator masalalar boʻyicha kommyunike va deklaratsiyani imzoladilar. Ushbu kelishuvlar natijasida 1957-yil aprel oyida Suvanna Fuma vatanparvarlik fronti vakillari ishtirokida hukumat tuzilganligini eʼlon qildi.

1957-yil may oyidan 1958-yil kuzigacha Laos keskin siyosiy inqirozlarga duch keldi. Natijada, Markaziy razvedka boshqarmasi yordamida eng boy feodallardan biri Fui Sananikon boshchiligidagi oʻta oʻng doiralar manfaatlarini ifodalovchi hukumat hokimiyatga keldi. 1959 yil fevral oyida Sananikon 1954-yilgi Jeneva uchrashuvi qarorlarini rad etishini eʼlon qildi va qoʻllab-quvvatlash uchun Qoʻshma Shtatlarga murojaat qildi. 1959-yil sentyabr oyida Fui Sananikon hukumati BMT Xavfsizlik Kengashiga Vyetnam Demokratik Respublikasinning tajovuzkorligi haqida shikoyat bilan murojaat qildi va Qoʻshma Shtatlar Laosni "himoyaga olish" istagini bildirishga shoshilmadi. ammo BMT komissiyasi Vyetnam Demokratik Respublikasining Laosga qarshi tajovuzkorligini tasdiqlovchi dalillarni oshkor qilmadi. Sufanuvong, Fumi Vongvichit va boshqa rahbarlar hibsga olindi; ular qochganlari uchungina tirik qolishdi.

Bu orada, jang maydonlarida hukumat armiyasi magʻlubiyatidan keyin yana magʻlubiyatga uchradi. LXOA mamlakat hududining yarmidan koʻprogʻini nazorat ostiga oldi. 1961-yil yanvar oyining oxirida Qohirada Osiyo va Afrika xalqlari birdamlik tashkiloti kengashining favqulodda sessiyasi boʻlib oʻtdi va u Laos boʻyicha maxsus rezolyutsiya qabul qildi. Qarorda Qo‘shma Shtatlarning agressiv harakatlari qoralangan va Laos muammosini hal qilish uchun xalqaro konferensiya chaqirish taklifi ma’qullangan. Bunday vaziyatda Vashington “mamlakatni butunlay yo‘qotib qo‘ygandan ko‘ra, so‘l kuchlarni to‘liq nazorat qilish imkonini bergandan” ko‘ra, Laosning betarafligiga rozi boʻlgan ma’qul, deb qaror qildi. 1961-yil 23-martda AQSH prezidenti J.F.Kennedi matbuot anjumanida Qoʻshma Shtatlar Laosda urush emas, tinchlikka intilayotganini taʼkidladi.

1961-yil 16-mayda Jenevada Laos boʻyicha konferensiya ochildi, unda Laos, Vyetnam Demokratik Respublikasi, Janubiy Vyetnam, Kambodja, SSSR, AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Xitoy, Hindiston, Polsha, Kanada, Birma, Tailand va boshqa davlatlar delegatsiyalari ishtirok etdi. Laosda uchta asosiy siyosiy kuchlar - "soʻlchilar", "o'nglar" va "neytralistlar" ishtirok etdi. Natijada 1962-yil 23-iyunda uch tomonlama Milliy birlik hukumati tuzildi, uning tarkibiga 11 nafar “Neytralistlar” va “soʻlchilar” va “oʻnglar”dan 4 nafardan vakillar kirdi. 1962-yil 23-iyulda Konferensiya ishtirokchi davlatlari Laosning betarafligi toʻgʻrisidagi deklaratsiyani va deklaratsiya protokolini qabul qildilar, unda Laosdan chet el qoʻshinlari va harbiy xizmatchilarni olib chiqib ketish muddatini belgilash nazarda tutilgan, harbiy taʼminot taqiqlangan. Milliy mudofaa uchun zarur boʻlgan oddiy turdagi qurollar bundan mustasno.

Fuqarolar urushi

1962-yil Jeneva kelishuvlari imzolanganidan koʻp oʻtmay, harbiy politsiya boshligʻi va Markaziy razvedka boshqarmasi agenti general Sixo vatanparvarlarga qarshi kurash uchun maxsus guruh tuzdi. 1963-yil aprel oyida tashqi ishlar vaziri Kinim Folsen va "neytralistlar"ga mansub boshqa bir qator shaxslar oʻldirildi. 1964-yil aprel oyida generallar Kuprassit Abxay va Sixo boshchiligidagi oʻng qanotchilar davlat toʻntarishini amalga oshirdilar. Puyshistlar Ventyanda favqulodda holat joriy etdilar, hokimiyat "inqilobiy qoʻmita" qo'liga oʻtdi. Harbiylar hokimiyatga kelishi bilan "Patet Lao" nazorati ostidagi hududlarga qarshi janglar qayta boshlandi. Bir vaqtning oʻzida "Xoshimin izi" deb atalmish Amerika samolyotlari mamlakatning janubi-sharqiy hududlarini bombardimon qila boshladi.

AQShning ushbu fuqarolar urushiga aralashuvi haqida oshkor qilishni istamaslik (bu Laosning betarafligini buzish edi), Markaziy razvedka boshqarmasi 30 000 ga yaqin laoslik otryadlarni, asosan Myao (Hmong), general Vang Pao boshchiligidagi asli Myaodan boʻlgan otryadlarni tayyorlagan. Ushbu maxfiy armiya AQSh samolyotlari tomonidan faol qoʻllab-quvvatlandi. Oʻz navbatida, Shimoliy Vyetnamning muntazam armiyasi Shimoliy Vetnam hukumati tomonidan yashiringan Patet Lao tomonidagi janglarda faol ishtirok etdi.

1971-yil yanvar-fevral oylarida Amerika va Janubiy Vyetnam qoʻshinlarining 9-sonli yoʻl hududida Laosga bostirib kirishi jangovar harakatlarning avj nuqtasi boʻldi. Oʻsha yillardagi matbuotda Amerika-Saygon guruhining magʻlubiyati "Dyenbyenfuning Laos versiyasi" deb nomlangan.

1972-yil oktabrda Vyentyan maʼmuriyati va Patet Lao oʻrtasida muzokaralar boshlandi. 1973-yil 27-yanvarda Parijda Vyetnamda urushni tugatish va tinchlikni tiklash toʻgʻrisidagi bitim imzolandi, bu Laosdagi voqealarning ijobiy rivojlanishiga yordam berdi. 1973-yil 21-fevralda Laosda tinchlikni tiklash va milliy kelishuvga erishish toʻgʻrisidagi bitim Ventyanda imzolandi va u 22-fevral kuni tushdan keyin kuchga kirdi. 1974-yil aprel oyida koalitsiya organlari tuzildi: Suvanna Fuma boshchiligidagi Milliy birlik muvaqqat hukumati va Sufanuvong boshchiligidagi Milliy siyosiy koalitsiya kengashi.

Laos Xalq Demokratik Respublikasining tuzilishi

1975-yil 25-aprelda Savannaxetda oʻng qanot siyosiy yetakchilari va generallarining yashirin yigʻilishi boʻlib, ular birgalikda koalitsion hukumatni agʻdarishga kelishib oldilar. To‘ntarish 11 may kuni ertalab amalga oshirilishi kerak edi. Biroq, qo'zg'olon boʻlmadi. Fitnachilarning AQShning Ventyandagi elchixonasi va Xalqaro taraqqiyot byurosi (USAID) bilan bevosita aloqasi aniqlandi. 1975-yil 1-mayda Ventyan va boshqa shaharlarda mitinglar boʻlib oʻtdi, ularning ishtirokchilari davlat organlari va armiya tarkibidan reaksionerlarni chetlashtirishni, Amerikaning Laos ishlariga aralashuvini toʻxtatishni talab qilishdi.

1975-yil 23-avgustda Ventyanda xalq boshqaruvi tashkil etildi. 1975-yil 2-dekabrda Laos Xalq Demokratik Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi.

Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish

Laos qirolligi asosan agrar mamlakat edi. Sanoatning rivojlanishiga, jumladan, fuqarolar urushi toʻsqinlik qildi. Kichik dehqon xoʻjaliklari ustun boʻlib, bir qator hududlarda dehqonchilik saqlanib qolgan. 1975-yilga kelib asosiy ekinlar sholi va makkajo'xori edi. Shuningdek, tamaki, kofe, paxta, ko‘knori, kartoshka, soya, sitrus va moyli o‘simliklar yetishtirildi. O'rmon sanoati mahsulotlari eksport qilindi - masalan, benzol. Sanoat obyektlari - Fontiu qalay koni (qazib olinmagan holda eksport qilingan), sement zavodi, Vyentyandagi paxta tozalash zavodi, kichik yengil sanoat korxonalari juda kam edi. Mustaqillik davrida gidroenergetika kuchli rivojlandi - 1975-yilga kelib mamlakatda 6 ta yirik elektr stansiya ishladi. Qirollikda avtoturargoh ham tez oʻsdi: 1948-yilda mamlakatda 300 ta mashina bor edi, 1975-yilda allaqachon 18 mingtaga yetdi. Temir yo'llar yo'q edi.

Adabiyot

• М. Ильинский. «Индокитай. Пепел четырёх войн» — Москва: «Вече», 2000. ISBN 5-7838-0657-9