Malagasiya Respublikasi

Birinchi Madagaskar Respublikasi, Rasmiy — Malagasiya Respublikasi (malag. Repoblika Malagasy; fr. République malgache) — Madagaskar oroli hududida 1958-yildan 1975-yilgacha mavjud boʻlgan davlat. U 1958-yilda Fransuz Hamjamiyatida muxtor respublika sifatida tashkil etilgan, 1960-yilda toʻliq mustaqil boʻlgan va 1975-yilda Madagaskar Demokratik Respublikasi eʼlon qilingunga qadar davom etgan.

Malagasiya Respublikasi malag. Repoblika Malagasy; fr. République malgache
Bayroq Gerb
Shior: malag.Fahafahana, Tanindrazana, Fandrosoana “Ozodlik, Vatan, Taraqqiyot„
Madhiya:
Poytaxt	Tananarive
Eng katta shahar	Tananarive
Rasmiy til(lar)	Malagasiycha va Fransuzcha
Hukumat	Prezidentlik Respublikasi
• Prezident	Filiber Siranana
• Bosh vazir	Gabriyel Romanansua
• Tashkil Topgan	1958-yil 14-oktyabrdan
• Tugatilgan	1975-yil 30-dekabrgacha
Maydon
• Butun	587 041 km2
Aholi
• 1975-yilgi roʻyxat	7 568 577 kishi
Pul birligi	Malagasiya franki

Tarixi

1958-yil 28-sentabrda Fransiya generali Sharl de Goll boshchiligida Beshinchi Respublika konstitutsiyasini qabul qilganidan keyin Fransiya Madagaskarida referendum oʻtkazildi. Bundan maqsad mamlakat Fransuz Hamjamiyatida oʻzini oʻzi boshqaradigan respublikaga aylanishi kerakligini aniqlash edi. Madagaskar Mustaqillik Kongressi Partiyasi (MMKP) va cheklangan oʻzini oʻzi boshqarish konsepsiyasiga qarshi boʻlgan boshqa millatchilar taxminan 25% ovoz toʻpladi. Madagaskar Sotsial-Demokratik Partiyasi (SDP) rahbariyatining talabiga ko‘ra, aholining mutlaq ko‘pchiligi referendumni yoqlab ovoz berdi. Ovoz 1959-yil 27-aprelda Filibert Sirananani mamlakatning birinchi prezidenti etib saylashga olib keldi.

1958-yil 14-oktabrda Madagaskar Fransiya Hamdo‘stligi tarkibidagi respublikaga aylandi. 1959-yil 29-aprelda Madagaskar Konstitutsiyasi qabul qilindi (1960 va 1962-yillarda unga oʻzgartirishlar kiritilgan), davlatning rasmiy nomi Madagaskar Respublikasiga aylandi.

Siranana va uning fransuz hamkasblari oʻrtasida bir yillik muzokaralardan soʻng, 1960-yil 26-iyunda Madagaskarning oʻzini oʻzi boshqaradigan respublika maqomi rasman toʻliq mustaqil va suveren davlatga oʻzgartirildi.

Bu davrda mamlakat taraqqiyotini belgilab bergan asosiy omil 1960-yil aprel oyida Fransiya-Madagaskar munosabatlari hamda Fransiya va Madagaskar o‘rtasidagi hamkorlikni saqlash va mustahkamlashga qaratilgan 14 ta bitim va konventsiyalarning imzolanishi bo‘ldi. Bu Fransiya tomoniga yosh davlatning barcha sohalarida keng nazorat va taʼsir oʻtkazish va mustaqillikka erishgandan keyin orolda oʻz mavqeini saqlab qolish imkoniyatini berdi. Bu davrda Madagaskar iqtisodiyoti aholining oʻsish surʼatlaridan yuqori boʻlmagan oʻsish surʼatlari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning past darajasi va xorijiy kapitalning hukmronligi bilan ajralib turdi. Birinchi Respublikaning siyosiy va iqtisodiy tizimi aholining 10 foizi umumiy daromadning 80 foizini oladigan vaziyatning asosini tashkil etdi. Aksariyat aholining iqtisodiy ahvolining yomonlashishi va ijtimoiy va etnik qarama-qarshiliklarning chuqurlashishi natijasida yuzaga kelgan norozilikning kuchayishi 1970-yillarning boshlarida oʻtkir ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozga olib keldi va bu Filber Siranana rejimining qulashiga olib keldi.

1960-yillar boshida Madagaskarda siyosiy yarashuv ruhi hukm surdi. Mustaqillikka erishish va 1947-yilgi qoʻzgʻolondan keyin hibsga olingan “Malagasini yangilash demokratik harakati„ rahbarlarini ozod qilish orqali Filber Siranana koʻproq tajovuzkor millatchi unsurlar oʻz yordamlarining koʻp qismini qurgan asosiy muammolarni hal qilishga yordam berdi. Siranananing Gʻarb Sivilizatsiyasi bilan bogʻliq boʻlib qolishi qatʼiy majburiyatiga muvofiq, yangi rejim Fransiya va Gʻarb bilan kuchli iqtisodiy, mudofaa va madaniy aloqalarni saqlab qolish niyatini aniq koʻrsatdi. Bu istiqbolga mutlaqo optimistik boʻlmagan muxolifat dastlab oʻtgan oʻn yillikdagi yutuqlarni mustahkamlash manfaatlarini baham koʻrdi. Aksariyat etnik va mintaqaviy manfaatlar Filibert Sirananani qoʻllab-quvvatladi.

Mustaqillik davridagi boshqa Afrika yetakchilari singari, Filibert Siranana ham boshqa partiyalar hisobiga oʻz partiyasining qudratini oshirishni nazorat qilgan. Bu harakatlar amaldagi prezidentni kuchli qoʻllab-quvvatlovchi siyosiy tizim bilan toʻldirildi. Garchi siyosiy jarayon ozchilikdagi partiyalarning ishtirok etishiga ruxsat bergan boʻlsa-da, konstitutsiya muxolifatning boshqaruvda soʻz huquqini amalda rad etuvchi “gʻolib hamma narsani oladi„ degan tizimni belgilab berdi. Siranananing pozitsiyasi SDPning qirgʻoq aholisi orasida keng tarqalgan, koʻp millatli ommabop bazasi bilan yanada mustahkamlandi, muxolifat esa juda tartibsiz edi. MMKP soʻl va oʻta millatchi, kamroq va koʻproq ortodoksal marksistik fraktsiyalar oʻrtasida partiya ichidagi boʻlinishlarni boshdan kechirishda davom etdi; u tobora faollashib borayotgan, lekin nisbatan kamroq imtiyozga ega boʻlgan Malagasiy yoshlaridan foydalana olmadi, chunki partiyaning oʻzagi Merina xalqining oʻrta sinfi edi.

Agʻdarilishi

Siyosiy maydondagi yangi kuch 1971-yil aprel oyida Siranana hukumatiga birinchi jiddiy muammo boʻldi. Madagaskar Mustaqilligi uchun Milliy Harakat (MONIMA) Tuliara provinsiyasida dehqonlar qoʻzgʻoloniga boshchilik qildi. MONIMAning tuzuvchisi va rahbari Mundza Dzauna boʻlib, u ham 1947-yil qoʻzgʻolonida qatnashgan. Asosiy muammo mahalliy chorva mollari kasallikdan vayron boʻlganida soliq yigʻish uchun hukumat bosimi edi. Namoyishchilar Xitoydan qurol va qoʻshimcha kuchlar koʻrinishidagi yordamga umid qilib, hududdagi harbiy va maʼmuriy markazlarga hujum qilgan. Ammo chet eldan hech qachon yordam kelmadi va dehqonlar qoʻzgʻoloni (Rotaka) qattiq va tezda bostirildi. Taxminlarga koʻra, 50 nafardan 1000 nafargacha odam halok boʻlgan, MONIMA tarqatib yuborilgan va MONIMA rahbarlari, jumladan Dzauna va bir necha yuz nafar namoyishchilar hibsga olingan va Nusi Lavaga surgun qilingan.

Yana bir harakat 1972-yil boshida Antananarivuda talabalarning norozilik namoyishlari shaklida paydo boʻldi. Mamlakatdagi 100 000 ga yaqin o‘rta maktab o‘quvchilari ishtirokidagi umumiy ish tashlash uchta asosiy masalaga qaratildi:

• Fransiya bilan madaniy hamkorlik shartnomalarini bekor qilish;
• Fransiyadagi maktablar uchun moʻljallangan va fransuz oʻqituvchilari tomonidan oʻqitiladigan taʼlim dasturlarini Malagasiyning turmush tarzi va madaniyatini taʼkidlaydigan va Malagasiy oʻqituvchilari tomonidan oʻqitiladigan dasturlarga almashtirish;
• kam ta’minlangan yoshlarning o‘rta ta’lim muassasalariga kirishini kengaytirish.

May oyining boshiga kelib, SDP har qanday holatda ham talabalar ish tashlashini tugatishga harakat qildi; 1972-yil 12 va 13-mayda hukumat bir necha yuzlab talaba yetakchilarini hibsga oldi va ularni Nusi Lavaga yubordi. Rasmiylar maktablarni ham yopdi va namoyishlarni taqiqladi.

Investitsion kapitalning yetishmasligi, turmush darajasining umumiy pasayishi va hatto kamtarona rivojlanish maqsadlariga erisha olmaslikda namoyon boʻlgan iqtisodiy turgʻunlikning kuchayishi hukumat pozitsiyasini yanada pasaytirdi. Oʻsib borayotgan iqtisodiy inqiroz tufayli yuzaga kelgan kuchlar va talabalar tartibsizliklari muxolifat ittifoqini yaratdi. Antananarivuning ishchilari, davlat xizmatchilari, dehqonlari va koʻplab ishsiz shahar yoshlari viloyatlarga tarqalib ketgan talabalar ish tashlashiga qoʻshildi. Namoyishchilar shahar hokimiyati va poytaxtning fransuz tilidagi gazetalaridan birining ofislariga o‘t qo‘ydi.

Burilish nuqtasi 1972-yil 13-mayda, Respublika xavfsizlik kuchlari (fr. Force Républicaine de Sécurité, FRS) g‘alayonchilarga qarata o‘t ochganda yuz berdi. Keyingi otishmada 15 nafardan 40 nafargacha odam halok boʻldi va 150 ga yaqin kishi yaralandi. Filiber Siranana favqulodda holat eʼlon qildi va 18-mayda hukumatini tarqatib yubordi va Birinchi Respublika tugatildi. Keyin u butun hokimiyatni general Gabriel Ramanansua boshchiligidagi Milliy armiyaga topshirdi. Milliy armiya inqiroz davrida qatʼiy siyosiy betaraflikni saqladi va uning tartibni tiklash uchun aralashuvi namoyishchilar va muxolifat elementlari tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilindi.

Ramanansua harbiy rejimi oʻsib borayotgan iqtisodiy va etnik muammolarni hal qila olmadi va 1974-yil 31-dekabrdagi davlat toʻntarishiga urinishdan zoʻrgʻa omon qoldi. Ramanansua birdamlikni tiklashga urinib, 1975-yil 5-fevralda hokimiyatni polkovnik Richard Rasimandravaga topshirdi. Besh kundan keyin Rasimandrava oʻldirildi. Harbiy holat eʼlon qilish, siyosiy ifodalarni qattiq senzura qilish va barcha siyosiy partiyalarni toʻxtatib turish orqali tartibni tiklash uchun Milliy harbiy maʼmuriyat tuzildi. Oʻtish davrining siyosiy inqirozi 1975-yil 15-iyunda Milliy Harbiy Boshqarmasi leytenanti qoʻmondon Didye Rasirakuni davlat boshligʻi va yangi boshqaruv organi - Oliy Inqilobiy Kengash (SRC) prezidenti etib saylaganida hal qilindi. Rasirakuning saylanishi etnik qoʻrquvni yoʻqotdi, chunki u Besimisaraka etnik guruhiga mansub Kotye xalqidan kelgan.

Bundan tashqari, Rasiraku sodiq sotsialist sifatida harbiy hamkasblari tomonidan AKFM va MONIMA kabi turli soʻl qanot siyosiy partiyalarni, talabalarni, shahar ishchilarini, dehqonlarni va qurolli kuchlarni birlashtirishga qodir konsensus nomzodi sifatida qabul qilindi.

Davlat tuzilishi

Davlat hokimiyatini 5 yilga tashkil etishni belgilovchi konstitutsiyaviy qonun 1972-yil 8-oktabrda referendum yoʻli bilan tasdiqlandi. Qonun yangi konstitutsiya va uning asosiy tamoyillarini ishlab chiqishni nazarda tutdi. 1959-yilgi konstitutsiyaning alohida qoidalari oʻz kuchida qoldi. 1972-yilgi qonunga koʻra, hukumat, milliy taraqqiyot boʻyicha xalq kengashi (maslahatchi organ) va oliy institutsional kengash (konstitutsiyaviy nazorat organi) davlat hokimiyati va boshqaruvining vaqtinchalik organlari hisoblandi. Hukumat rahbariga keng vakolatlar berildi. Yangi konstitutsiya qabul qilingunga qadar hukumat qonun chiqaruvchi funksiyalarni amalga oshirdi. Saylov huquqi 18 yoshga to‘lgan barcha fuqarolarga beriladi. Mahalliy maʼmuriyat rahbarlari (prefektlar, suprefektlar va boshqalar) hukumat tomonidan tayinlanadi. Oʻzini oʻzi boshqarishning saylangan organlari - viloyatlar umumiy kengashlari, shahar va qishloq kommunal kengashlari 1972-yilda tarqatib yuborildi. Sud tizimiga Oliy sud va birinchi instantsiya tuman sudlari kiradi.

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari va boshqa jamoat tashkilotlari

Madagaskar Mustaqillik Kongressi partiyasi (AKFM; Antakon'ny Kongresin'ny Fahaleovantenan'i Madagasicara), 1958-yilda asos solingan, nufuzli progressiv partiyadir. U ziyolilarni, progressiv mayda burjua doiralari vakillarini, protestant ruhoniylarini, ishchilar va dehqonlarni birlashtiradi. F. Siranana hukumatiga muxolifatda boʻldi, yangi hukumatni qoʻllab-quvvatladi; Madagaskar Mustaqilligi uchun Milliy Harakati (MONIMA; Mouvement Nationale pour l'lndépendance de Madagascar) 1958-yilda asos solingan, soʻl qanot millatchi partiyadir. Mamlakat janubidagi talabalar, kichik savdogarlarni birlashtiradi; 1956-yilda tashkil etilgan Sotsial-demokratik partiya (PSD; Parti Social Décrate) mayda burjuaziya, byurokratiya, badavlat dehqonlar va mayda savdogarlar manfaatlarini ifodalagan. U 1960-yildan 1972-yil maygacha - hukmronlik qilgan. 1972-yil avgust oyidan beri u kichik muxolifat guruhi vakillaridir; Malagasiya sotsialistik ittifoqi (Union Socialiste Malgache), 1972-yilda SDPning boʻlinishi natijasida tashkil etilgan; Malagasiya xristian-demokratik partiyasi (Parti démocratique chrétien malagasy), 1958-yilda bir necha katolik partiyalarining (sobiq Malagasiys xristian assotsiatsiyasi) birlashishi natijasida tashkil etilgan. Bu mamlakatdagi eng reaksion kuchlarni ifodalaydi.

Shuningdek, mamlakatda 30 ga yaqin kichik partiyalar va bir qancha islohotchi kasaba uyushmalari, jumladan, Malagasiya kasaba uyushmalari xristian konfederatsiyasi, Madagaskar va Komor orollari mehnatkashlari konfederatsiyasi, Malagasiya avtonom kasaba uyushmalari ittifoqi va boshqalar mavjud.

“13-may norozilik harakati„ 1972-yil may oyida hukumatga qarshi qoʻzgʻolonlar paytida paydo boʻlgan tashkilot. U talabalar, o‘quvchilar, o‘qituvchilar, ishchilar, dehqonlar va ishsizlarni birlashtirdi.

Manba

• Переход государства к независимости. Первая республика // Политический атлас современности
• Independence, the First Republic, and the Military Transition, 1960-75 // Madagascar: Country Studies. — Библиотека Конгресса. Bu maqola jamoat mulki boʻlgan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.