Markaziy nerv sistemasi

Markaziy nerv sistemasi - odam va hayvonlar nerv sistemasining asosiy qismi; nerv hujayralari (neyronlar) va ularning oʻsimtalaridan tarkib topgan. Markazii nerv sistemasis. umurtqasiz hayvonlarda oʻzaro birikkan nerv tugunlari (gangliy) sistemasidan, umurtqali hayvonlar va odamda bosh miya va orka miyadan iborat. Markazii nerv sistemasis. va periferii, nerv sistemasi funksional jiqatdan bir butun sistema boʻlib, sezuvchi (afferent) va harakatlantiruvchi (efferent) nerv tolalari orqali barcha aʼzolar va toʻqimalar bilan bogʻlangan. Markazii nerv sistemasis.ning eng murakkab va maxsus qismi bosh miya katta yarimsharlaridir. Markazii nerv sistemasis.ning asosiy funksiyasi atrof muhit hamda aʼzolar va toʻqimalardagi oʻzgarishlar toʻgʻrisidagi axborotni qabul qilish, qayta ishlash, oʻtkazish va saqlash; organizmning barcha sistemalari faoliyatini boshqarish, ular oʻrtasidagi bogʻlanishni amalga oshirish orqali organizmning bir butunligini taʼminlashdan iborat. Evolyusiya jarayenida umurtqasiz hayvonlarda 2 xil: tarqoq-tugunli (boʻshliqichlilarda) va ancha murakkab tuzilgan tugunli (halqali chuvalchanglar va boʻgʻimoyoqlilarda) Markazii nerv sistemasis. shakllangan. Umurtqali hayvonlarning embrional rivojlanishida Markazii nerv sistemasis. dastlab yaxlit nerv nayi koʻrinishida boʻlsa, tuban xordalilar (mas, lansetnik)da nerv nayi ularning butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Yuksak xordalilarda embrional rivojlanish davrida nerv nayining oldingi qismi yoʻgʻonlashib bosh miya boʻlimlarini hosil qiladi. Dastlab oldingi, oʻrta va rombsimon boʻlimlar, keyinroq oldingi miyaning bir kismi — oraliq miya tashkil topadi; rombsimon boʻlimdan Varoli koʻprigi, miyacha va uzunchoq miya shakllanadi. Sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilarda oldingi miyaning poʻstloq-osti tuzilmalari (bazal gangliylar, oraliq miya) va bosh miya katta yarimsharlari poʻstlogʻi rivojlanadi. Sut emizuvchilarda katta yarimsharlar poʻstlogʻi bosh miyaning eng yirik kismini tashkil etadi. Bosh miya ham orqa miya singari oraliq va harakatlantiruvchi neyronlardan iborat. Sezuvchi neironlar tanasi esa Markazii nerv sistemasis. dan tashqarida gangliylarda joylashgan. Filogenez jarayenida oraliq neyronlarning miqdoriy nisbati ortadi. Yuksak primatlarda ular barcha neyronlarning 99,95% ini tashkil etadi. Markazii nerv sistemasis.da neyrogliya hujayralari ham boʻladi.

(1) Miya (2) Markaziy nerv sistemasi (3) Orqa miya

Markazii nerv sistemasis. ning funksiyasi reflekslar orqali amalga oshadi. Barcha psixik jarayonlar (oʻrganish, eslash, tafakkur, nutq va boshqalar) shartli reflekslar bilan bogʻliq. Har qanday refleksning moddiy asosini refleks yoyi tashkil etadi. Muayyan taʼsirlovchiga iqtisoslashgan retseptorlar boʻlishi, nerv impulyelarini bir yoʻnalishda oʻtkazish, neironlar oʻrtasida sinaptik bogʻlanish (qarang Sinapslar), ishchi organda funksional javobning vujudga kelishi reflektor yoyi uchun xos boʻlgan xususiyatlar hisoblanadi. Reflektor yoyining markaziy qismi keladigan va chiqadigan im-pulyelarni nazorat qilish sistemasiga ega. Sut emizuvchilarning Markazii nerv sistemasis.da eng sodda reflektor yoyi monoseptik yey hisoblanadi. Odatda umurtqali hayvonlar Markazii nerv sistemasis.dagi reflektor yoylari miya boʻlimlaridan ham tashqariga chiqadigan nerv hujayralarining murakkab tutashuvidan iborat. Miya reflektorining oʻzaro integratsiyalanishi (muvofiklashuvi) tufayli Markazii nerv sistemasis. bir butun, izchil sistemada namoyon boʻladi. Integrativ sistemalar taxminan bir xildagi funksional elementlardan iborat boʻladi. Ularning elementlari son jihatdan cheklangan nerv jarayonlari (postsinaptik potensiallarni kuzatuvchi va tormozlovchi, javob beruvchi potensiallar) orqali oʻzaro bogʻlangan. Nisbatan sodda tuzilgan integrativ sistemaga misol qilib orqa miya refleksini koʻrsatish mumkin. Neyronal programmali integrativ sistema ham mavjud. Bu sistema tashki va ichki afferent signallarga javob tariqasida ketma-ket sodir boʻladigan va oʻzaro qatʼiy muvofikdashgan reflekslarni ishga soladi. Bu reflekslar tufayli nafas olish, harakatlanish, yutinish kabi murakkab jarayonlar amalga oshadi. Miya dastasi integrativ sistemasi oldingi miyaga oʻtadigan ax-borot hamda orqa miya motoneyronlariga chiqadigan signallar oqimi orqali boshqarib turiladi. Emotsional reaksiyalar asosini ham Markazii nerv sistemasis.ning bir qancha integrativ sistemalari tashkil etadi. Miya dastasi neyronlarining maxsus guruhi neyromediatorlar (monoaminlar, peptidlar, aminokislotalar va boshqalar) ishlab chiqaradi. Bu neyromediatorlar aksonlari Markazii nerv sistemasis.ning funksional ixtisoslashgan maxsus qismiga boradi. Neyromediatorlar nerv funksiyasini faollashtiruvchi yoki tormozlovchi neyromo-dullashtiruvchi sistemalar qatoriga kiradi. Organizmning tetikligini saqlab, kishi tabiatini va tush koʻrishini boshqarib turuvchi noradrenergik sistema; emotsional reaksiyalar, murakkab harakatlar, tetiklik, huzurhalovatni sezishni boshqaruvchi dofaminergik sistema; termoregulyasiya, sezgi, uyquga ketishni boshqaruvchi seratoninergik sistema ham neyromodullashtiruvchi sistemaga kiradi. Neyromodul va integrativ sistemalarning oʻzaro taʼsiri tufayli Markazii nerv sistemasis.ning murakkab fiziologik jarayonlarni boshqarish imkoniyati oshadi.