Mustafo I
Mustafo I (/ˈmʊstəfə/; usmonli turkcha: مصطفى اول, tax. 1600, Konstantinopolda – 1639-yil 20-yanvar, Konstantinopolda) – Usmonli imperiyasini 1617-yil 22-noyabrdan 1618-yil 26-fevralgacha va 1622-yil 20-maydan 1623-yil 10-sentyabrgacha sultoni boʻlgan. Sulton Mehmed III va Halime Sultonning oʻgʻli edi. Ikki marta davlatning sultoni boʻlgan. Birinchi hukmronligi davrida tarixchilar Mustafoi avliyo (Vali Mustafo) deb atagan. Ikkinchi hukmronligida Mustafoi dalli (Deli Mustafo) deb atalgan[1][2].
| Mustafo I | |
|---|---|
 | |
.svg){kind=small} Usmonlilar imperiyasi podshohi | |
|
Mansab davri 1622-yil – 1623-yilgacha | |
| Oʻtmishdoshi | Usmon II |
| Vorisi | Murod IV |
| Usmonlilar imperiyasi podshohi | |
|
Mansab davri 1617-yil – 1618-yilgacha | |
| Oʻtmishdoshi | Ahmad I |
| Vorisi | Usmon II |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
8-yanvar 1592-yil Manisa, Usmonlilar imperiyasi |
| Vafoti |
20-yanvar 1639-yil (47 yoshda) Istanbul, Usmonlilar imperiyasi |
| Imzosi |
[[Fayl: |128x80px|alt=]] |
Hayoti
tahrirMustafo taxminan 1600-yilda Topkapi saroyida tugʻilgan. U Sulton Mehmed III va abxazlik kanizak Halime Sultonning oʻgʻli edi[3].
1603-yilgacha Usmonli sultoni taxtga oʻtirganidan soʻng akalarini qatl etish odat tusiga kirgan (Mustafoning otasi Mehmed III oʻzining 19 ukasini qatl qilgan edi). Ammo 1603-yilda Mustafoning oʻgay akasi, 13 yoshli Ahmad I taxtga oʻtirgach, u Mustafoning hayotini saqlab qoldi[4].
Mustafoning omon qolishida Koʻsem Sultonning (Ahmedning sevimli kanizagi) taʼsiri boʻlib, u Ahmadning toʻngʻich oʻgʻli Sulton Usmonning boshqa kanizakdan merosxoʻri boʻlishini xohlamagan boʻlishi mumkin. Agar Usmon Sulton boʻlsa, ehtimol oʻzining oʻgay akalarini, Ahmad va Koʻsemning oʻgʻillarini qatl qilishga harakat qilardi. Keyinchalik bu ssenariy Usmon 1621-yilda Ahmad va Koʻsemning toʻngʻich oʻgʻli Mehmedni qatl qilganida roʻyobga chiqdi[5]. Bundan tashqari, Ahmad taxtga oʻtirgach, Mustafo yagona merosxoʻr boʻlishi mumkin edi. Agar Ahmad uni qatl qilib, keyin oʻgʻilsiz vafot etganida, sulola nobud boʻlar edi[6][7]. Biroq, elchilarining xabarlari shuni koʻrsatadiki, Ahmad oʻzining oʻgay akasi bilan yaxshi munosabatda boʻlgan[8].
Mustafo dastlab buvisi Safiye Sulton bilan birga Eski Saroyda, keyinroq 1617-yilda Ahmad vafotigacha qafasda yashagan[9].
Ahmadning oʻlimi Usmonli imperiyasida nizoni keltirib chiqardi. Endi bir nechta shahzodalar Sultonlik huquqiga ega edilar va ularning barchasi Topkapi saroyida yashar edi[10]. Shayhulislom Esad afandi va Sofu Mehmed posho (U Konstantinopoldan uzoqda boʻlganida Sadr vazirning vakili boʻlgan) boshchiligidagi guruh Ahmadning oʻgʻli Usmon oʻrniga Mustafoni taxtga oʻtirishga qaror qildi. Sofu Mehmed, Usmonni taxtga oʻtirish uchun juda yosh boʻlib, xalq orasida noxush fikrlarga sabab boʻlmaganini taʼkidladi[11].
Mustafoning hukmronligi imperiyaning oxirigacha davom etadigan yangi vorislik tamoyilini yaratdi. Usmonli sultonining oʻrniga ukasi birinchi marta taxtga oʻtirdi. Uning onasi Halime Sulton Valide sulton, regent boʻlib, katta hokimiyatga ega edi.
Mustafo Topkapi saroyidagi guruhlar quroli edi[12]. 1618-yilda saroy guruhlari uni yosh jiyani Usmon II (1618–1622) foydasiga taxtdan agʻdardi va Mustafo Eski Saroyga qaytarildi. Yanicharlar va Usmon II oʻrtasidagi ziddiyat unga ikkinchi imkoniyatni taqdim etdi. 1622-yilda yanicharlar isyoni Usmonning taxtdan chetlatilishi va oʻldirilishiga olib keldi. Mustafo taxtga qayta tiklandi va uni yana bir yil ushlab turdi[13]. 1623-yili Murod IV tomonidan yana taxtdan agʻdarilib, umrining oxirigacha saroy tutqunligida yashagan[14][15].
Mustafo 1639-yil 20-yanvarda Kafesda vafot etdi[16][17][18]. Bir manbada aytilishicha, u 38 yillik umrining 34 yilini qamoqda oʻtkazgani tufayli epilepsiyadan vafot etgan. U Ayasofiya hovlisida dafn etilgan[19].
2015-yilgi „Muhteşem Yüzyıl: Kösem“ turk serialida Mustafo bir nechta aktyorlar tomonidan tasvirlangan:
- Alihan Turkdemir, Mustafo yosh shahzoda boʻlganida;
- Boran Kuzum, Mustafo Sulton boʻlganda;
- Cüneyt Uzunlar, Mustafo keksayganida.
Manbalar
tahrir- ↑ Baki Tezcan – The Debut of Kosem Sultanʼs Political Career (2008)
- ↑ Günhan Börekçi – Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I and His Immediate Predecessors (2010), p.64
- ↑ Börekçi, Günhan. „Mustafa I.“ Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ed. Gábor Ágoston and Bruce Masters. New York: Facts on File, 2009. p. 409.
- ↑ Piterberg, Gabriel. „Ahmed I“ Encyclopaedia of Islam, Third Edition. Edited by: Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Everett Rowson. Brill Online, 2012. Accessed 10 July 2012
- ↑ Börekçi, „Mustafa I,“ p. 409.
- ↑ Peirce, Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (en). Oxford University Press, 1993 — 127-129, 145, 231-232-bet. ISBN 978-0-19-508677-5.
- ↑ Piterberg, Gabriel. An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play. California: University of California Press, 2003 — 29-bet. ISBN 0-520-23836-2.
- ↑ Tezcan, Baki. Searching For Osman: A Reassessment Of The Deposition Of Ottoman Sultan Osman II (1618–1622) — 339 n. 89-bet.
- ↑ Shaw, Stanford J.. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808. Cambridge University Press, 29 October 1976 — 186-bet. ISBN 978-0-521-29163-7.
- ↑ Börekçi, „Mustafa I,“ p. 409.
- ↑ Boyar, Ebru and Kate Fleet. A Social History of Ottoman Istanbul. New York: Cambridge University Press, p. 42
- ↑ Imber, Colin. The Ottoman Empire: The Structure of Power, 2nd ed. New York: Palgrave Macmillan, 2009, pp. 66–68, 97–98. ISBN 0-230-57451-3.
- ↑ Imber. The Ottoman Empire, pp. 98–99.
- ↑ http://www.osmanli700.gen.tr/english/engindex.html
- ↑ http://www.theottomans.org/english/index.asp
- ↑ Baki Tezcan. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 110–2-bet. ISBN 978-0-521-51949-6.
- ↑ Börekçi, Günhan. „Mustafa I.“ Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ed. Gábor Ágoston and Bruce Masters. New York: Facts on File, 2009. p. 409.
- ↑ Peirce, Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (en). Oxford University Press, 1993 — 127-129, 145, 231-232-bet. ISBN 978-0-19-508677-5.
- ↑ Naima, Mustafa. Naîmâ târihi, Volume 3. Z. Danışman Yayınevi, 1968 — 1459-bet.