Nanotexnologiyalarning harbiy sohada qo'llanilishi

Bugungi kunda mutaxassislarning koʻpchiligi nanotexnologiya XXI asrning eng ulkan yutuqlaridan biri deb hisoblaydilar. Biroq bu yangi tushuncha hali koʻpchilikka maʼlum emas. Ayni davrda bu sohaning rivojlanishi davlatlarning milliy xavfsizligini taʼminlash uchun urush va harbiy ishlarda keskin oʻzgarishlarga olib keladigan tadbirlarda tub oʻzgarishlarni joriy etishni talab qiladi. Taʼkidlash joizki, bugungi kunda dunyoda nanotexnologiya va nanotexnologiyalarning har qaysi turlarini tasvirlaydigan yagona standart yoʻq. Shu bilan birga, nanotexnologiyaning amaliy jihati molekula, atom va nanopartikulyarlarni qayta ishlash va manipulyatsiya qilish uchun zarur boʻlgan turli xil asbob-uskunalar va ularning tarkibiy qismlarini ishlab chiqarishni oʻz ichiga oladi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, ushbu texnologiyaning rivojlanishi qurolli kuchlarning barcha jabhalariga – qurol-aslahalardan va asbob-uskunalardan murakkab harbiy tizimlarga va kosmik qurilmalarga qadar taʼsir qiladi. Nanotexnologiyalar yangi yarim oʻtkazgichlar, noyob strukturaviy materiallarni, biologik qurol va kimyoviy komponentlarni aniqlash uchun miniatyurali sensorlar, shuningdek mavjud analoglarni bir nechta buyruqlar bilan olib boradigan kompyuterlarni yaratishga imkon beradi.

Amerika tadqiqotlari

2002-yilda Amerika armiyasi Massachusets Texnologiya Instituti bilan oʻz faoliyatini birlashtirishga qaror qildi. Ushbu uyushmaning natijasi 5 strategik sohada (SRA)faoliyat yuritadigan Soldier Technology (ISN) institutidir. Shunday qilib, SRA 1 yengil nanotexnik materiallar va tolalarni oʻz ichiga oladi; SRA 2 askarlarni himoya qilish uchun nanotexnologiyani oʻrganmoqda; SRA 3 ballistik portlovchi mudofaa ustida ishlamoqda; SRA 4 ultra sezgir detektorlarni oʻrganishga, hududning ifloslanishini ogohlantirishga qaratadi; SRA 5 tizim integratsiyasi masalalari bilan shugʻullanadi. SRA 1 doirasida Soldier Technologies instituti har xil nano-qoplamalar, yadroli qobiq va yadroli nanostrukturalar, uglerod nanotrubkalari, matolar, tolalar, membrana va qatlamli tuzilmalar yaratish boʻyicha ishlar olib boriladi. Bu ishning asosiy maqsadi qurolni biologik yoki kimyoviy qurollardan samarali himoya qilish uchun qoplamalarni olishdir. Bu qoplamani yaratishda toʻqimachilik materiallarining nanometrli qatlamlaridan foydalanilsa deyarli kiyimga ogʻirlik kiritmaydi, biroq ayni paytda muayyan oʻziga xos tahdidlarga qarshi nazorat qilinadigan harakatlar olib borish imkoniyatini oshiradi.

SRA 2 ning bir qismi tibbiy yordamni yaxshilash va bu sohada xafni yoʻqotish boʻyicha tadqiqotlar olib bormoqda. Yaʼni nanomaterialli asboblar yordamida jarohatlar joyida yoʻq qilinishi mumkin boʻlgan texnologiyalar ustida ishlamoqda. Keyinchalik malakali tibbiy xodimlarning oʻrniga toʻliq avtomatlashtirilgan texnika yordamida oddiy askarlar oʻz-oʻziga tibbiy yordam berishi mumkin. Ushbu turdagi tadqiqotlar boʻyin yoki bosh zararlanganda jarohatlarni tikish yoki istalmagan harakatlarning oldini olish uchun ishlatilishi mumkin.

SRA 3 loyihasi doirasida jangchilarni balistik tahdid va portlashlardan himoya qilish bilan bogʻliq tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu borada olimlar polimerlarni ishlab chiqarishni birlashtirish, sintetik kimyo texnologiyasi, molekulyar strukturani toʻliq tadqiq qilish usullari, energiya yutuvchi xususiyatlari sezilarli darajada yaxshilagan yangi, yumshoq, yengil materiallarni yaratishni kutmoqdalar. Shuningdek, ushbu yoʻnalish doirasida nanostrukturali materiallarni, shuningdek, past zichlikdagi metall qotishmalarini oʻrganish boʻyicha ishlar olib borilmoqda. Kontseptsiya bu materiallar moslashuvchan va yengil tuzilishlarga, masalan, tanaga qulay va samarali himoya qilish uchun xizmat qiladigan toʻquvsimon tarmoqlar shaklida yaratilishi mumkin.

SRA tadqiqotchilari oʻta xavfli moddalar va jangarilardan himoyalanish uchun vositalar va asboblarni aniqlashni yaxshilash usullarini qidirmoqda. Xususan, ushbu mavzu doirasida nanoscale polimer qoplamalari oʻrganilmoqda va bu muayyan himoya funktsiyalarini bajarishda qoʻl kelishi aytilmoqda. Xususan, nanometrik qatlamlarning sirt xususiyatlarini nazorat qilish qobiliyati oʻrganib chiqiladi, bu esa, biologik yoki kimyoviy tahdid darajasini zaiflashtirish imkonini beradi. Shuningdek, ushbu tadqiqotlar doirasida turli xil toksik moddalarni aniqlash uchun ishlatiladigan portativ biosensorlarga integratsiyalash mumkin boʻlgan qayta ishlash va funktsional nanokastalar oʻrganilmoqda. Tadqiqotlarning yana bir yoʻnalishi – bu nanoscale oʻta sezgir kimyoviy dedektor yaratishdir. Ushbu faoliyat sohasi maʼlum kimyoviy xususiyatlarga ega boʻlgan moddalarni taʼriflash va aniqlashga qaratilgan. ISN institutining beshinchi tadqiqot sohasi nanoscale qurilmalar va materiallarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish, shuningdek, integral tizimlar ichida ularning xususiyatlarini sezish borasida ish olib bormoqda. Olimlar radiochastotali mato asosida yaratilgan tizimlarni yaratish, shuningdek, lazer kommunikatsiyalarini uniformaga qoʻshishga harakat qilmoqdalar.

Rossiyada 2015-yilgacha nanotexnologiyaning rivojlanishi uchun taxminan 200 milliard rubl sarflangan. Ushbu faoliyatni nazorat qilish uchun “Rosnano” nomli alohida davlat kompaniyasi tashkil etildi. Milliy xavfsizlik manfaatlarini taʼminlash uchun rus muhandislari va olimlari ikki tomonlama nanotexnologiyalarni rivojlantirishni ustuvor deb bildilar.. Masalan, „aqlli chang“ deb nomlanuvchi zamonaviy mikro va nanoelektronikaning mahsuli boʻlgan texnologiya juda katta kuchga ega boʻlishi mumkin. Shuni taʼkidlash kerakki, "aqlli chang" gʻoyasi Stanislav Lemmning "Invincible" ning mikrorobotlardan foydalanishga asoslangan hikoyasidan olingan. Bunday mikrorobotlardan bir nechtasi hech narsaga qodir emas, ammo agar ularning koʻp qismi bir joyga yigʻilsa, ular katta xavfli kuchga aylanishi mumkin. Biroq, bu holda bir qator muammolar paydo boʻladi. Masalan, koʻp sonli mikron „jangchilar“ ni boshqarish. Bu muammoni Taganrog davlat radiotexnika instituti olimlari hal qildi. Ular har bir robotning mustaqil qarorlar qabul qilishi va uning xulq-atvorini hamkasblarining xatti-harakatlari bilan muvofiqlashtirishlari kerakligiga ishonishadi. Taganrog olimlari mikrorobotlar bulutini boshqarishning matematik modelini yaratdilar. Ushbu modelga koʻra, robotlar bir vaqtning oʻzida turli maqsadlar uchun harakat qilishlari kerak. Har bir robot oʻz vazifasini bilib, eng yaqin maqsadni tanlaydi va qaror qabul qiladi. Buni amalga oshirish uchun u qanchadan-qancha robotlar allaqachon maqsadga erishganligini bilib oladi. Agar ularning soni etarli boʻlsa, u boshqa maqsadni qidira boshlaydi yoki zahirada qoladi. Kompyuterni modellashtirish ushbu yondashuv juda samarali ekanligini koʻrsatdi, qarorlarni qabul qilish jarayoni juda moslashuvchan va algoritm oddiy va oson bajarilishi mumkin.

AQSH harbiylarining fikriga koʻra, bunday qurol harbiy texnikani yoʻq qilish uchun ishlatilishi mumkin. Misol uchun, agar portlovchi moddalarni oʻz ichiga olgan mikrorobotlar buluti zirhli vositani oʻrab, portlashi mumkin. Bunday mikrorobotlarni boshqarish muammosi Multiprocessor Computing Systems tadqiqot instituti olimlari tomonidan hal qilindi. Olimlar har bir mikrorobot oʻz xatti-harakatlarini oʻz hamkasblari bilan muvofiqlashtirishi va mustaqil qaror qabul qilishi kerak deb hisoblaydilar. Natijada ular „aqlli chang“ni nazorat qilishning matematik modelini ishlab chiqdilar. Bugungi kunda taxmin qilingan harbiy inqilob, asosan, nanotexnologiyalar sohasida erishilgan yutuqlarga bogʻliq. Harbiy sohada nanotexnologiyalardan foydalanishning dastlabki tajribasi umumiy nazorat va kuzatishning universal tizimini yaratishning mumkin boʻlgan imkoniyatlarini koʻrsatadi. Tahlilchilar ushbu tizimning salohiyatini taxmin qiladilar:

• infratuzilmani toʻliq nazorat qilish;
• har qanday harakatni nazorat qilish;
• inson organizmlari holatini nazorat qilish;
• ruh va ongni nazorat qilish;
• umuman olganda jamiyatni boshqarish va boshqalar.

Haqiqiy amaliyotda nanotexnologiyaga asoslangan umumiy nazorat tizimini joriy qilish jamiyatni manipulyatsiya qilishga, ijtimoiy tuzilmalarning tanazzulga uchrashiga, jamiyatning dasturiy taʼminotga boʻlgan haddan tashqari bogʻliqligiga va nihoyat, sivilizatsiya yoki muayyan davlatning parchalanishiga olib kelishi mumkin.

Nanotexnologiyaning harbiy masalalar boʻyicha ahamiyati haqida gapirar ekan, Qoʻshma Shtatlar qoʻshinlari bosh shtabi boshligʻi D. Jerimay 1995-yilda shunday fikr bildirdi: "Nanotexnologiyalar kuch balansini tubdan oʻzgartirib yuborishi mumkin, hatto yadroviy qurollardan ham koʻproq." Amerikalik harbiy tahlilchi Tom Makkarti, "nanotexnologiya asosan kelajak urushining tabiatini oʻzgartiradi", deb taʼkidlaydi. Unga koʻra, nanotexnologiya janglarni yanada xavfli va halokatli qiladi. Haqiqatan ham turli dizayndagi nanotexnologiyalar odamlarga nisbatan shafqatsiz, koʻzga koʻrinmas qurollar yaratish imkonini beradi. Bundan tashqari, bugungi kunda olimlar sunʼiy bakteriyalarni ishlab chiqarishni boshladilar. DNKni yigʻish texnologiyasini avtomatlashtirishni oʻrgandilar, bu esa murakkab, oʻta xavfli va xarakterli ravishda har doim ham nazorat qilinmagan tirik organizmlarni yaratishga imkon berdi. AQSh armiyasi askarlarni robotlar bilan almashtirish rejalarini eʼlon qildi. Hozirda nanotexnologiya sohasidagi oʻzgarishlar AQSh qurolli kuchlarida, NATO mamlakatlarida, Isroilda va Yaponiyaning oʻzini oʻzi himoya qilish kuchlarida qoʻllanilmoqda.

“Optik matritsalar” va koʻrinmaslikka imkon beradigan “Nano ranglar” dasturini harbiy texnikada qoʻllash uchun AQSH Mudofa vazirligi yiliga qariyib ikki milliard dollar ajratadi. Bugungi kunda olimlarning saʼyi-harakatlari natijasida qurol va oʻq-dorining yangi turlari, harbiy ob’ektlar va xodimlarni himoya qilishning turli vositalari, turli nanosensorlar va nanoelektronika qurilmalari yaratilmoqda. Koʻpincha, nanokarbonatning yangi modellari haqida gapirganda, ommaviy axborot vakuum qurollarining yaratilishi bilan bogʻliq misollar, masalan, vakuumli havo bombalari haqida gapiradi. Rossiya Qurolli Kuchlari Bosh shtab raisi, general A. S. Rukshinaning aytishicha, dunyodagi eng kuchli vakuum bombasi 2007-yil sentabr oyida Rossiya Federatsiyasida sinovdan oʻtkazildi. Xususan, Rossiya Federatsiyasi Bosh shtabi raisi shunday dedi: "Yaratilgan aviatsiya qurollarini sinovdan oʻtkazish natijalari shuni koʻrsatdiki, bu uning yadroviy qurollar bilan samarali ishlashi bilan solishtirilishi mumkin. Asosiy zarba havo toʻlqini juda yuqori harorat bilan taʼsir qiladi va tirik jonzot bugʻlanadi."
Yaqinda Afgʻonistonda Qoʻshma Shtatlar simsiz aloqa funksiyasiga ega boʻlgan mikroskopik oʻz-oʻzidan ishlaydigan sensorli qurilma – plastik qobiqdagi kompyuter mikrochiplarini birinchi marta „aqlli chang“ deb atadi. AQSh harbiylari harbiy texnika harakatini kuzatish uchun bir necha ming sensorlardan foydalangan. Garchi „aqlli chang“ dan foydalangan holda toʻliq maʼlumotli razvedka 7-10 yil ichida amalga oshishi mumkin boʻlsa-da, bugungi kunda bu tizimning oʻziga xos imkoniyatlari borligi aniq.
AQSh Milliy laboratoriyasida, 90-yillarning oʻrtalariga kelib, qariyb 1 kubikli mustaqil MARV robotining modeli yaratildi. 2000-yilga kelib uning oʻlchamlari toʻrt baravar koʻpaygan. Ushbu kichik mashina 8 kilobaytli xotira, harorat sensori, mikrofon, videokamera, kimyoviy sezgich va simsiz aloqa tizimi boʻlgan protsessorga ega. Bunday mikroorganizmlar guruhi markaziy kompyuterning nazorati ostidagi muammolarni hal qilish uchun birlashtirilishi mumkin. Kelgusida turli xil joylarda joylashgan ushbu arzon narxlardagi simsiz qurilmalarning minglabi tarmoqqa oʻz-oʻziga qoʻshilib, bir necha yil davomida oʻrnatilgan quvvat manbalaridan foydalanishi kutilmoqda. Nano-montaj va molekulyar dizaynning potentsiali tufayli kimyoviy va biologik narsalarga qaraganda xavfli boʻlib koʻrinmaydigan qurollar yaratish mumkin boʻladi. Harbiy operatsiyalar paytida armiya harbiy texnika yoki sanoat korxonalarini emas, balki odamlarni yoʻq qiladi. Eng oddiy vazifa, ehtimol, dushmanni mikro portlovchi moddalar yordamida jismonan yoʻq qilishdir.
Mutaxassislarning fikriga koʻra, zamonaviy jihozlarning aksariyati bevosita nanotexnologiya sohasidagi tadqiqot natijalariga, xususan poʻlatdan 100 barobar kuchliroq va 6 barobar engil boʻlgan bitta devorli uglerod nanotrubkalarini yaratish texnologiyasiga bevosita bogʻliq. Faqatgina devorli uglerod nanotrubkalarini tolalar va matolarga qoʻshish orqali siz ballistik qurollardan yoki jang maydonida sizga qarshi ishlatilgan boshqa tabiiy yoki kimyoviy tahdidlardan himoyalanishingiz mumkin.
AQShning Mudofaa vazirligi tomonidan moliyalashtiriladigan Massachusets Texnologiya Askerlari tadqiqot instituti (MIT) tadqiqotchilari, jangovar kostyumlarni tayyorlash jarayoniga qoʻshilishi rejalashtirilayotgan nanotexnologiya yordamida faol koʻp funksiyali matolarni ishlab chiqmoqdalar. Qoʻshma Shtatlarda Mudofaa vazirligi manfaatlari uchun nanotexnologiya boʻyicha tadqiqotlar eng katta miqdordagi ishlarni amalga oshiradi:

1. Ilgʻor tadqiqotlar boshqarmasi MO DARPA.
2. Mikromexanik tizimlar MO ni boshqarish.
3. 2003-yilda tashkil etilgan Mudofaa uchun innovatsiya markazi.
4. Massachusets Texnologiya Institutida tashkil etilgan Mudofaa Nanotexnologiya instituti.
   

Keyingi 2025-yilgacha boʻlgan davrda AQSh Mudofaa vazirligi manfaatlari uchun nano-mahsulotlarni qoʻllashning asosiy yoʻnalishlari roʻyxati ishlab chiqilgan boʻlib, unda quyidagilar qayd etilgan: 

• BR dan raketa mudofaasi;
• aloqa va axborotlashtirish tizimlari; 
• biologik va kimyoviy qurollardan himoya qilish tizimlari;
• energiya qurilmalari;-energiya tejash tizimlari;
• shamollatish tizimlari;
• xodimlar uchun sogʻliqni saqlash monitoring tizimi.
  

Ilm-fan, texnologiyalar va taʼlim boʻyicha kengashning yaqinda boʻlib oʻtgan majlisida Rossiya Prezidenti Vladimir Putin ilm-fanning yangi istiqbolli yoʻnalishlarini va ayniqsa, nanotexnologiyalarni qoʻllab-quvvatlash zarurligini taʼkidladi. Rossiyalik olimlar, bu sohada yutuqlarni ilk bor ochib beruvchi mamlakat dunyoda yangi siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar davrining qonunchisi hisoblangan globallashuv jarayonlari markaziga aylanishi mumkin, deb hisoblaydi. Ammo, insoniyat tarixida bir necha bor sodir boʻlganidek, eng yangi ilmiy texnologiyalar, birinchi navbatda, harbiy kuchning namoyishi boʻlib qolmoqda.
Shu bilan birga, atomlarni boshqarishga qodir mashinalar allaqachon yaratilgan. Molekulyar yigʻish va oʻz-oʻzini yigʻish texnologiyalarining asoslari, shuningdek, ularni elektronika, aloqa, optika va robot yaratish sohasida qoʻllash dasturlari ishlab chiqilgan. Yaqinda askarlarning kiyimlari anʼanaviy ravishda „yumshoq zirh“ deb ataladigan nanokostiyumga aylanishi kutilmoqda. U nafaqat oʻqlardan himoya qiladi, balki zarba, bosim, haroratni qayd etadi va bu maʼlumotni yuzlab kilometr masofalarga markazga yuboradi. Nanotexnologiyalar istiqbolli kosmik tizimlar, sunʼiy yoʻldosh aloqalari va xavfsizlik tizimlari, shu jumladan, terrorizmga qarshi kurash tizimlarini yaratishda keng qoʻllanadi.

Adabiyotlar

• Komil Muqimov. „Mitti bunyodkorlar yoxud nanotexnologiyalar nima?“, Kamalak 2016.

Havolalar

• http://unioexpert.su/nanotechnology