Ogʻa sulton — Rossiya hukumati tomonidan xonlik instituti tugatilgandan soʻng qozoq choʻlini mustamlaka qilishni yanada chuqurlashtirish maqsadida tuzilgan maʼmuriy-hududiy okrug boshligʻi lavozimi

Buyurtma

tahrir

Dastlab xon-qozilarning nasl-nasabi tanlangan. Keyinchalik xon urugʻlarining taʼsirini susaytirish maqsadida „Katta sultonlarni saylash“ toʻgʻrisida yangi qoidalar ishlab chiqilib, alohida qobiliyatlari bilan eʼtirof etilgan „qoralar“ning saylanishiga ruxsat berildi. Rossiya hukumatining „Sibir qozoqlari xartiyasi“da (1822) quyidagi maʼmuriy qismlar belgilanadi. 50-70 uy — bitta maʼmuriy qishloq, 10-12 qishloq — bitta bolus, 15-20 boʻyli-bitta tuman. Katta sulton bolus gubernatorlari tomonidan uch yilga saylangan. Birinchi boʻlib (1824) Qarqarali tumani (sobiq Boʻkeyxon mulki) katta sultoni Tursin Chingisuli, Ko‘kchatov tumani (sobiq Valixon mulki) katta sultoni Gubaydolla (Abaydilda) Valixonuli topilgan. Chingiz Ualixonovich (Qusmurin), Tezek Tore (Katta Juz), Erden Sandybayev (Atbasar), Beksulton Agadayovich (Ayagʻoz), Odil Bokeyxonovich (Kichik Juz), Shalgʻinbay Biraliovich (Qarqarali), Muso Shoʻrmanovich (Bayanaul) va boshqalar b. taniqli ogʻa sultonlar paydo boʻldi.[1]

Majburiy

tahrir

Katta sultonning asosiy vazifalari: rus hokimiyatini amalga oshirish, soliq yigʻish, savdo karvonlari xavfsizligini taʼminlash, „qoʻzgʻolonchilar“ ni bostirish va boshqalar. Oradan uch yil o‘tib zodagon og‘a sultonga rus qo‘shinining mayor unvoni va zodagonlik unvoni berildi. Qora tanlilar kichik ofitser darajasi bilan chegaralangan (masalan,Qoʻnanboy Uskenboyovich). Katta sultonning yillik maoshi 380 so‘m etib belgilanadi. Ular xalq anʼanalariga koʻra oq kigizda tarbiyalangan. Bu marosim avgust oyida, odatda, mamlakatning beli boʻshashib, iqtisod tinch boʻlgan paytda oʻtkaziladi. Rus maʼmuriyati oʻzlariga munosib nomzod koʻrsatish uchun Ogʻa Sultonning saylanishiga taʼsir koʻrsatdi. Podshoh Nikolay I ning mustamlaka hokimiyatini yanada mustahkamlashga qaratilgan yangi islohotiga (19.5.1854) muvofiq okrug boʻlinib, Ogʻa sultonlik lavozimi tugatildi. 1867—68-yillarda Ogʻa Sulton Dar avlodlari islohot doirasida bir qancha imtiyozlar oldilar.[2]

Qarqarali tumani

tahrir
Yoʻq Toʻliq ismi sharif Boshqaruv yillari qabila
1 Chingisov o‘rnidan tursin 1824-1845-yillar Tora
2 Kusbek Taukin 1845-1849-yillar Tora
3 Qonanboy Uskenboyovich 1849-1852-yillar Toʻbiqti
4 Tolek Chingisov 1852-1861-yillar Tora
5 Chingisov o‘rnidan tursin 1861-1862-yillar Tora
6 Shalinbay Biralin 1862-1868-yillar Tora

Oqmola tashqi okrugi

tahrir
  • Qo‘ng‘irqulja Xudoymendeuli (1832-1842), (1845-1849) [3]

Amanqaragʻay tumani

tahrir
  • Chingiz Vali Ogʻli Ualixonov (1834-44)

Ayakoʻz tashqi tumani

tahrir
  • Sart Joshi Ogʻli
  • Beksulton Agaday Ogʻli
  • Barak Soltibay Ogʻli 1861-1862

Olatau tumani

tahrir
  • Doʻng Nuralin (Tezak tore)?[4]

Otbasor tashqi tumani

tahrir
  • Erden Sandybayev 1862-?
  • Koshek Jadayev[5]

Bayanaul tashqi tumani

tahrir
  • Shong Edigeuli (Idabol qabilasidan, 1833 — 36)
  • Shoʻrman Kushiquli (moliyalangan, 1836 — 37),
  • Maman Abylaev (sudya, 1837 — 38),
  • Bopi Tatenuli (sudya, 1838 — 40),
  • Boshtay Tursinboyuli (Aydabol, 1840 — 1841),
  • Berdali Qozongapuli (basentiin, 1841 — 42),
  • Kazangap Sotibaldiuli (1843 — 48),
  • Ali Ko‘ksalov (qozi, 1848 — 51),
  • Xonxoʻja Tatenuli (sudya, 1851 — 53),
  • Muso Shoʻrmanuli

Koʻkpekti tumani

tahrir

(1844 — 18?)

  • Qisiq Tezekov (oʻgʻli kichik — Murin)[6]

Ko‘kchatov tashqi okrugi

tahrir
  1. Gubaydolla Ualixonov — 1824, 1832-1838.
  2. Jilgara Baitokin — 1824-1826, 1838-1841.
  3. Toʻqtamis raqsi — 1826-1827.
  4. Abilay Gabbasov — 1829-1832.
  5. Abulxayr Gabbasov — 1841-1845.
  6. Manday Toʻqtamisov — 1845-1851.
  7. Abdig‘afar Mandaev — 1852-1854.
  8. Pireli Gabbasov — 1854-1857.
  9. Muso Zylgarin — 1858-1860, 1866-1868.
  10. Chingiz Valixonov — 1860-1862, 1863-1866.
  • Chingiz Valiuli Ualixonov (1857 — 68)
  1. Quspek Taukin — 1862-1863.

Qusmurin tumani

tahrir
  • Chingiz Valiuli Ualixonov (1844 — 1853)
  • Yeseney Estemesuliy (1853 — 1859)

Manbalar

tahrir
  1. Aybin. Ensiklopediya. / Bas red. B.Ө.Jaqip. — Almati: „Qazaq ensiklopediyasi“, 2011. — 880 bet. ISBN 9965-893-73-X
  2. Sayasi tүsіndіrme sөzdіk. — Almati, 2007. ISBN 9965-32-491-3
  3. https://camonitor.kz/27994-kazahskiy-sultan-185-let-nazad-ukazal-mesto-buduschey-akmoly.html
  4. „arxiv nusxasi“. 2020-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-avgust.
  5. https://el.kz/news/archive/content-30795
  6. „arxiv nusxasi“. 2019-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-avgust.