Parij tinchlik shartnomalari (1947)
Parij tinchlik shartnomalari (fransuzcha: Traités de Paris) 1945-yilda Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin 1947-yilning 10-fevralida imzolangan. Parij tinchlik konferensiyasi 1946-yil 29-iyuldan 15-oktyabrgacha davom etdi. Urush paytida gʻalaba qozongan ittifoqchi kuchlar (asosan Buyuk Britaniya, Sovet Ittifoqi, AQSh va Fransiya) Italiya, Ruminiya, Vengriya, Bolgariya va Finlandiya bilan tinchlik shartnomalari tafsilotlarini muhokama qildilar. Shartnomalar magʻlubiyatga uchragan Axis kuchlariga xalqaro munosabatlardagi suveren davlatlar sifatida oʻz mas’uliyatini tiklash va Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo boʻlish huquqi kabi imkonni berdi.
 Kanada delegatsiyasi Parij
tinchlik konferensiyasida. Palais du Lyuksemburgda. Chapdan oʻngga: Norman Robertson, William Lyon Makkenzi King, Bruk Klakston, Arnold Xini | |
| Turi | Koʻp tomonlama shartnomalar |
|---|---|
| Imzolangan | 10 Fevral 1947 |
| Imzolangan joy | Parij, Fransiya |
| Asl imzolaganlar |
|
| Ratifikatorlar | Barcha imzolovchilar |
Tinchlik shartnomalarida ishlab chiqilgan kelishuv urush toʻlovlarini toʻlash, ozchilik huquqlariga sodiqlik va hududiy tuzatishlarni, shu jumladan Afrika, Gretsiya va Albaniyada Italiya mustamlaka imperiyasining tugatilishini, shuningdek, Italiyaning hududlari bir qismi Yugoslaviya, Vengriya hududlari bir qismi Chexoslovakiyaga oʻzgartirishlarni oʻz ichiga oladi. Shuningddek, Sovet-Ruminiya, Vengriya-Ruminiya, Fransiya-Italiya va Sovet-Finlandiya chegaralari oʻzgardi. Shartnomalar, shuningdek, turli davlatlarni urush jinoyatlari boʻyicha ayblangan harbiy jinoyatchilarni ittifoqchi davlatlarga urush jinoyatlari boʻyicha sudlovlar uchun topshirishga majbur qildi[1].
Siyosiy qoidalar
tahrirSiyosiy bandlar imzolagan tomon "irqi, jinsi, tili yoki dinidan qatʼi nazar, (uning) yurisdiksiyasi ostidagi barcha shaxslarning inson huquqlari va erkinliklaridan foydalanishni taʼminlash uchun barcha zarur choralarni koʻrishi kerak. Matbuot va nashrlar diniy ibodat, siyosiy fikr va ommaviy yigʻilishlarni yoritishi kerak.
Ittifoqchilar uchun urush davridagi partizanlik tufayli fuqarolarga hech qanday jazo choralari koʻrilmasligi kerak edi. Har bir hukumat fashistik tashkilotlarning yoki boshqa har qanday „siyosiy, harbiy yoki yarim harbiy, maqsadi xalqni demokratik huquqlaridan mahrum qilish“ ning qayta tiklanishiga yoʻl qoʻymaslik choralarini koʻrdi.
Chegaraning oʻzgarishi
tahrirItaliya
tahrirItaliya Liviya va Italiya Sharqiy Afrika koloniyalarini yoʻqotdi. Ikkinchisi Italiya Efiopiyasi, Italiya Eritreya va Italiya Somalilandidan iborat hududlar edi. Italiya 1960-yilgacha sobiq Italiya Somali hududini BMTning ishonchli hududi sifatida boshqarishda davom etdi. Tinchlik shartnomasida Italiya Albaniya mustaqilligini tan oldi (1939-yil aprelda Italiyaning Albaniyaga bostirib kirishidan keyin Italiya monarxiyasi 'rnatilgan edi). Italiya ham Xitoyga topshirilgan Tianjindagi konsessiyani yoʻqotdi va Egey dengizidagi Dodecanese orollari Gretsiyaga berildi.
Italiya Istriyani yoʻqotdi: Fiume, Zara viloyatlari, Gorizia va Polaning koʻp qismi Yugoslaviyaga berildi. Istriyaning qolgan qismi va Triest provinsiyasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi mas’ul boʻlgan vaqtinchalik hukumat ostida ikkita maʼmuriy zonaga boʻlingan yangi suveren davlatni (Triestning erkin hududi) tashkil etdi[2][3]. 1954-yilda Italiya Triest viloyatini (A zonasi) va Yugoslaviya Istriyaning qolgan qismini (B zonasi) birlashtirdi. Bu 1975-yilda Osimo shartnomasi bilan rasman tan olingan.
Tende vodiysi va La Brigue qishloqlari Fransiyaga berildi, ammo italiyalik diplomatlar Turin shartnomasini (1860) saqlab qolishga muvaffaq boʻlishdi, unga koʻra Fransiya-Italiya togʻ chegarasi Fransiya talabiga qaramay, Aosta vodiysida Mont Blan choʻqqisi orqali oʻtadigan boʻldi. Fransiya Respublikasi hech qachon italyan tilida soʻzlashuvchi sobiq Briga va Tenda shaharlarida italyan tilini taʼminlamagan[4]. Avstriyaning hududiy talablariga qaramay, Janubiy Tirol provinsiyasi ham Italiya tomonidan saqlanib qolgan, bu asosan bir necha oy oldin imzolangan Gruber-De Gasperi kelishuvi tufayli sodir boʻldi.
Finlandiya
tahrir
Finlandiya 1941-yil 1-yanvardagi oʻz chegaralariga qaytarildi (shunday qilib 1939-1940-yillardagi qishki urushdan keyin uning hududiy yoʻqotishlari tasdiqlandi), Sovet Ittifoqiga berilgan sobiq Petsamo viloyati bundan mustasno. Finlandiyada tovon toʻlash va chegarani oʻzgartirish Gʻarb davlatlari tomonidan katta adolatsizlik va xiyonat sifatida qabul qilindi, chunki Sovet Ittifoqi boshlagan Qishki urush paytida Finlandiya Gʻarbdan madad olgan. Biroq, bu hamdardlik Finlandiyaning 1941-1944-yillar oraligʻida fashistlar Germaniyasi bilan hamkorligi tufayli yoʻqolgan edi. Bu vaqt ichida Finlandiya nafaqat 1940-yilda yoʻqotgan hududini qaytarib oldi, balki Sovet hududining ancha qismini egallab, Sovet yerlariga chuqurroq hujum qilishni davom ettirdi. Bu Birlashgan Qirollikni 1941-yil dekabr oyida Finlandiyaga urush eʼlon qilishga undadi va bu mamlakat uchun Gʻarbdagi siyosiy yordamni yanada zaiflashtirdi. Sovet Ittifoqi yerlarining Finlandiya hududiga qoʻshilishi 1944-yil 19 sentyabrda Moskvada imzolangan Moskva sulhiga asoslanib, qishki urushni tugatgan Moskva tinchlik shartnomasiga qoʻshilish muddatini uzaytirdi.
Vengriya
tahrirVengriya 1938-yilgacha boʻlgan oʻz chegaralariga qaytarilgan. Bu Yugoslaviya bilan janubiy chegarani tiklash, shuningdek, Birinchi va Ikkinchi Vena mukofotlarini bekor qilish va Vengriyaning Chexoslovakiya va Ruminiyadan olgan hududlarini bekor qilish degani edi. Bundan tashqari, Bratislavaning janubida joylashgan uchta qishloq (Xorvatyarfalu, Oroszvar va Dunacsun) „Bratislava koʻprigi“ deb ataladigan joyni yaratish uchun Chexoslovakiyaga oʻtkazildi.
Ruminiya
tahrir1941-yil 1-yanvarda Ruminiya oʻz chegaralariga qayta tiklandi, Shimoliy Trasilvaniyani Ruminiyaga qaytarib beradigan Vengriya bilan chegara bundan mustasno. Bu 1940-yilda Bessarabiya va Shimoliy Bukovinaning Sovet Ittifoqidan olinishi va Janubiy Dobrujani Bolgariyaga qaytargan Kraiova shartnomasi shartlari asosida roʻy berdi.
Bolgariya
tahrir1941-yil 1-yanvarda Bolgariya oʻz chegaralariga qaytarildi, Vardar Makedoniya Yugoslaviyaga, Sharqiy Makedoniya va Gʻarbiy Frakiya Gretsiyaga qaytarildi, ammo Krayova shartnomasiga binoan Janubiy Dobruja Bolgariyada qoldi va Bolgariya oʻz hududida qoʻlga kiritilgan hududni kkinchi jahon urushida saqlab qolgan yagona sobiq eksa davlati sifatida qayd etildi[5].
Urush toʻlovlari
tahrirUrushni qoplash muammosi urushdan keyingi sharoitlardan kelib chiqadigan eng qiyin muammolardan biri boʻldi. Sovet Ittifoqi, urushdan eng koʻp vayron boʻlgan mamlakat, sobiq dushman davlatlarning eng xayrixohi sifatida qabul qilingan Bolgariya bundan mustasno. (Bolgariya Germaniya-Yaponiya-Italiya tomonida boʻlgan, lekin Sovet Ittifoqiga urush eʼlon qilmagan). Ruminiya va Vengriya holatlarida, ularning sulhlarida koʻrsatilgan tovon toʻlash shartlari nisbatan yuqori boʻlgan va qayta koʻrib chiqilmagan.
1938-yil narxlarida urush tovonlari, AQSh dollarida:
- Italiyadan 360 000 000 dollar:
- Yugoslaviyaga 125 000 000 dollar;
- Gretsiyaga 105 000 000 AQSh dollari;
- Sovet Ittifoqiga 100 000 000 AQSh dollari;
- Efiopiyaga 25 000 000 AQSh dollari;
- Albaniyaga 5 000 000 dollar.
- Sovet Ittifoqiga Finlandiya urushi uchun 300 000 000 dollar tovon puli bergan.
- Vengriyadan 300 000 000 dollar:
- Sovet Ittifoqiga 200 000 000 AQSh dollari;
- Chexoslovakiya va Yugoslaviyaga 100 000 000 dollar.
- Ruminiyadan Sovet Ittifoqiga 300 000 000 dollar;
- Bolgariyadan 70 000 000 dollar:
- Gretsiyaga 45 000 000 dollar;
- Yugoslaviyaga 25 000 000 dollar.
Oqibat
tahrir1990-yillarning boshlarida Sovet Ittifoqi va Yugoslaviyaning parchalanishi Parij Tinchlik Shartnomalarini qayta koʻrib chiqishga olib kelmadi. Biroq, 1990-yilda Finlandiya oʻz harbiylariga shartnoma qoʻygan cheklovlarni bir tomonlama bekor qildi[6].
Manbalar
tahrir- ↑ Treaties of Peace with Italy, Bulgaria, Hungary, Roumania and Finland (English Version). Washington, D.C.: Department of State, U.S. Government Printing Service, 1947 — 17-bet.
- ↑ Article 21 and Annex VII, Instrument for the Provisional Regime of the Free Territory of Trieste
- ↑ United Nations Security Council 16, 10 January 1947
- ↑ Redazione. „Bilinguismo: la discussione a Fiume potrebbe aprire il dibattito anche a Briga e Tenda“ (it-IT). Corsica Oggi (2017-yil 22-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 15-oktyabr.
- ↑ Treaty of Peace with Bulgaria, Dated February 10, 1947, Paris. Washington: United States Government Printing Office, 1947.
- ↑ „NATO Review - No. 1 - Feb 1993“. 2016-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-sentyabr.
Havolalar
tahrir- Treaties of Peace with Italy, Bulgaria, Hungary, Roumania and Finland (English Version). Washington D.C.: Department of State, U.S. Government Printing Service, 1947.
- United States Department of State Foreign relations of the United States, 1946. Paris Peace Conference Proceedings
- United States Department of State Foreign relations of the United States, 1946. Paris Peace Conference Documents
- United Nations Treaty Series volume 49 (Full text of the treaties as registered at the United Nations. French, English and Russian texts are authentic).
- „Paris-WWII Peace Conference-1946: Settling Romaniaʼs Western Frontiers“ (Wayback Machine saytida 2008-05-15 sanasida arxivlangan), at the Honorary Consulate of Romania in Boston, has pictures of the Romanian delegation
- International Paris Peace Conference (1946) Records (Wayback Machine saytida 2022-09-23 sanasida arxivlangan) at the United Nations Archives