Vikipediya

Proksemika

Proksemika — bu insonning boʻshliqdan foydalanishi va aholi zichligi xatti-harakatlari, aloqalari va oʻzaro ijtimoiy taʼsirini oʻrganadi[1].

Proksemika ogʻzaki boʻlmagan muloqotni oʻrganishda bir nechta kichik toifalardan biridir, jumladan haptika (tegish), kinesika (tana harakati), vokalika (paratil) va xronemiya (vaqt tuzilishi) ham shu toifaga misol boʻladi[2].

1963-yilda ushbu atamani ishlab chiqqan madaniy antropolog Edvard T. Xoll proksemikani „odamlarning boʻshliqdan madaniyatning maxsus ishlab chiqilishi sifatida foydalanishi haqidagi oʻzaro bogʻliq kuzatuvlari va nazariyalari“ deb taʼriflagan[3]. „Yashirin oʻlchov“ proksemikasiga oid asosiy ishida Xoll proksemik xulq-atvorning (boʻsh joydan foydalanish) shaxslararo muloqotga taʼsirini taʼkidlagan. Xollning soʻzlariga koʻra, proksemikani oʻrganish nafaqat odamlarning kundalik hayotda boshqalar bilan oʻzaro munosabatini, balki „uylari va binolaridagi makonni tashkil qilish va oxir-oqibat ularning shaharlari tartibini“ baholashda qimmatlidir[4]. Proksemika kuzatuv orqali ochiladigan va madaniyatning kuchli taʼsiri ostida boʻlgan shaxslararo muloqotning yashirin komponenti boʻlib qolmoqda.

Inson masofalari

tahrir

Shaxslararo masofa

tahrir

Xoll odamlarning shaxslararo masofalarini (odamlar orasidagi nisbiy masofalar) toʻrtta alohida zonada tasvirlab berdi:

• Intim maydon

• Shaxsiy maydon

• Ijtimoiy maydon

• Jamoat maydoni

Gorizontal

tahrir
 
Edvard T. Xollning odamning shaxslararo masofalari, radiusni fut va metrlarda koʻrsatuvchi diagramma

• Intim maydon quchoqlash, teginish yoki pichirlash uchun masofa:

° Yaqin faza — bir dyumdan kamroq (1-2 sm);

° Uzoq faza — 6 dan 18 dyumgacha (15 dan 46 sm gacha);

• Shaxsiy maydon yaqin doʻstlar yoki oila oʻrtasidagi muloqot uchun masofa:

° Yaqin faza  — 1,5 dan 2,5 futgacha (46 dan 76 sm gacha);

° Uzoq faza — 2,5 dan 4 futgacha (76 dan 122 sm gacha);

• Ijtimoiy maydon tanishlar oʻrtasidagi muloqot uchun masofa:

° Yaqin faza — 4 dan 7 futgacha (1,2 dan 2,1 m gacha);

° Uzoq faza — 7 dan 12 futgacha (2,1 dan 3,7 m gacha);

• Jamoat maydoni omma oldida nutq soʻzlash uchun foydalaniladigan masofa:

° Yaqin faza — 12 dan 25 futgacha (3,7 dan 7,6 m gacha);

° Uzoq faza — 25 fut (7,6 m) yoki undan koʻp.

Insonni oʻrab turgan masofa boʻshliqni tashkil qiladi. Intim masofa va shaxsiy masofa ichidagi boʻshliq shaxsiy makon deb ataladi. Ijtimoiy masofadagi va shaxsiy masofadan tashqaridagi boʻsh joy ijtimoiy makon deb ataladi va umumiy masofadagi boʻsh joy jamoat maydoni deb ataladi.

Shaxsiy makon — bu psixologik jihatdan oʻziniki deb hisoblaydigan odamni oʻrab turgan hudud. Aksariyat odamlar shaxsiy makonini qadrlashadi va shaxsiy makoniga tajovuz qilinganda noqulaylik, gʻazab yoki xavotirni his qilishadi. Biror kishining shaxsiy makoniga kirishiga ruxsat berish va boshqa birovning shaxsiy maydoniga kirish bu odamlarning munosabatlarini idrok etishning koʻrsatkichidir. Intim zona yaqin doʻstlar, sevishganlar, bolalar va yaqin oila aʼzolari uchun ajratilgan. Boshqa zona doʻstlar bilan suhbatlashish, sheriklar bilan suhbatlashish va guruh muhokamalarida ishlatiladi. Yana bir zona begonalar, yangi tashkil etilgan guruhlar va yangi tanishlar uchun ajratilgan. Toʻrtinchi zona nutqlar, maʼruzalar va teatr uchun ishlatiladi; Umuman olganda, jamoat masofasi kattaroq auditoriya uchun ajratilgan diapazondir[5].

Birovning shaxsiy maydoniga kirish odatda tanishlik va baʼzan yaqinlik belgisidir. Biroq, zamonaviy jamiyatda, ayniqsa olomon shahar jamoalarida, shaxsiy makonni saqlash qiyin boʻlishi mumkin, masalan, gavjum poyezdda, liftda yoki koʻchada. Koʻp odamlar bunday jismoniy yaqinlikni psixologik jihatdan bezovtalik va noqulaylik deb bilishadi, ammo bu zamonaviy hayot haqiqati sifatida qabul qilinadi. Shaxssiz, olomon vaziyatda, koʻz bilan aloqa qilishdan qochish kerak. Hatto gavjum joyda ham shaxsiy makonni saqlash juda muhim va intim va jinsiy aloqa, masalan, frotteurizm va ovlash kabi jismoniy aloqa qabul qilinishi mumkin emas.

Amigdala odamlarning shaxsiy makon buzilishiga boʻlgan kuchli reaksiyalarini qayta ishlashda gumon qilinadi, chunki ular shikastlangan joylarda yoʻq boʻlgani holda, odamlar jismonan yaqin boʻlganda faollashadi. Tadqiqotlar amigdala bilan boshqa odamlarga yaqinlik hissiy reaksiyalarini bogʻlaydi. Birinchidan, u bunday yaqinlik bilan faollashadi, ikkinchidan, ularning amigdalasiga toʻliq ikki tomonlama zarar yetkazadigan bemorlarda, masalan, bemor SM, shaxsiy makon chegarasi hissi yoʻq. Tadqiqotchilar taʼkidlaganidek: „Bizning topilmalarimiz amigdala odamlar oʻrtasidagi minimal masofani saqlashga yordam beradigan itaruvchi kuchga vositachilik qilishi mumkinligini koʻrsatadi. Bundan tashqari, bizning topilmalarimiz amigdalaning ikki tomonlama lezyonlari boʻlgan maymunlardagi bilan mos keladi va ular boshqalarga yaqinroq boʻladilar. Maymunlar yoki odamlar, biz taklif qilayotgan taʼsir shaxsiy makon buzilishiga kuchli hissiy reaksiyalar yoʻqligidan kelib chiqadi“[6].

Insonning shaxsiy makoni ular boradigan joyga olib boradi. Bu hududning eng daxlsiz shaklidir[7]. Tana oraligʻi va turishi, Xoll fikriga koʻra, inson ovozining tovushi va balandligidagi nozik oʻzgarishlar kabi hissiy tebranishlar yoki siljishlarga beixtiyor reaksiyalardir. Odamlar orasidagi ijtimoiy masofa, yuqorida keltirilgan belgilarga koʻra, yaqin va shaxsiy masofa kabi jismoniy masofa bilan ishonchli bogʻliqdir. Xoll bu oʻlchovlar inson xatti-harakatiga aniq mos keladigan qatʼiy koʻrsatmalar boʻlishini nazarda tutmadi, balki masofaning aloqaga taʼsiri taʼsir madaniyatlar va boshqa atrof-muhit omillari oʻrtasida qanday oʻzgarishini oʻlchash tizimidir.

Vertikal

tahrir

Yuqorida aytib oʻtilgan masofalar gorizontal masofadir. Odamlar oʻrtasida nimanidir bogʻlaydigan vertikal masofa ham mavjud. Biroq, bu holda, vertikal masofa koʻpincha munosabatlardagi ustunlik yoki subordinatsiya darajasini bildirish uchun tushuniladi. Boshqa odamga yuqoriga yoki pastga qarash koʻp hollarda tom maʼnoda qabul qilinishi mumkin, yuqoriroq odam kattaroq mavqega ega.

Oʻqituvchilar, ayniqsa kichik bolalar bilan ishlaydiganlar, oʻquvchilar bir xil vertikal tekislikda boʻlganida, oʻqituvchi bilan qulayroq muloqot qilishlarini tushunishlari kerak. Shu tarzda foydalanilganda, vertikal masofani tushunish oʻqituvchi va talaba aloqasini yaxshilash uchun vositaga aylanishi mumkin. Boshqa tomondan, oʻqituvchi intizomiy bu maʼlumotni itoatsiz talaba ustidan psixologik ustunlikka erishish uchun ishlatishi mumkin[8].

Biometrik

tahrir

Xoll odamlarning boʻshliqda bogʻlanish usullarini tasniflash, tushuntirish va oʻrganish uchun biometrik tushunchalardan foydalangan. Joylashuvdagi bu oʻzgarishlarga quyida keltirilgan turli ogʻzaki boʻlmagan kommunikativ omillar taʼsir qiladi:

• Kinestetik omillar: Bu turkum ishtirokchilarning teginishga qanchalik yaqinligi, tana bilan aloqa qilish masofasidan butunlay tashqarida boʻlishdan jismoniy aloqada boʻlishgacha, tananing qaysi qismlari aloqada ekanligi va tana qismlarining joylashishi bilan bogʻliq;

• Vizual kod: Ushbu turkum ishtirokchilar oʻrtasidagi koʻz aloqasi miqdorini bildiradi. Koʻz bilan aloqa qilishdan tortib, umuman koʻz bilan aloqa qilmaslikgacha boʻlgan toʻrtta kichik toifalar aniqlanadi;

• Termal kod: Bu toifa har bir ishtirokchi boshqasidan qabul qiladigan tana issiqligi miqdorini bildiradi. Toʻrtta kichik toifalar aniqlanadi: oʻtkazilgan issiqlik aniqlangan, radiatsion issiqlik aniqlangan, issiqlik aniqlangan va issiqlik aniqlanmagan;

• Hid kodi: Bu toifa har bir ishtirokchi bir-biridan aniqlagan hidning turi va darajasi bilan bogʻliq;

• Ovoz balandligi: Bu toifa nutqda ishlatiladigan ovozli harakatlar bilan bogʻliq. Yetti kichik toifalar aniqlanadi: jim, juda yumshoq, yumshoq, normal, normal+, baland ovozli va juda baland.

Neyropsixologiya

tahrir

Hollning ishi proksemikadagi fazoviy oʻzgarishlarni koʻrsatish uchun odamlarning oʻzaro taʼsiridan foydalansa, neyropsixologiya sohasi shaxsiy makonni individual tanaga „yaqinlik“ turlari nuqtai nazaridan tavsiflaydi:

• Ekstrapersonal boʻshliq: shaxsning qoʻli yetmaydigan joy;

• Shaxsiy boʻshliq: shaxsning har qanday aʼzosi yetib boradigan joy. Shunday qilib, „qoʻl uzunligida“ boʻlish — bu shaxsiy makon ichida boʻlishdir;

• Perikutan boʻshliq: tanamizdan tashqarida boʻlgan, ammo unga tegishga yaqin boʻlgan boʻshliq. Vizual-taktil pertseptiv maydonlar bu boʻshliqni qayta ishlashda bir-biriga mos keladi. Misol uchun, odam patni teriga tegmasligini koʻrishi mumkin, ammo u qoʻlining tepasida tursa ham qitiqlash hissini boshdan kechiradi. Boshqa misollarga shamolning esishi, havodagi shamollar va issiqlikning oʻtishi kiradi[9].

Previc bundan tashqari, shaxsdan tashqari makonni fokal — shaxsdan tashqari makon, harakat — shaxsdan tashqari makon va atrof-muhit — shaxsdan tashqari makonga ajratadi[10]. Fokal-ekstrapersonal boʻshliq biz koʻrishimizning markazida lateral temporo-frontal yoʻllarda joylashgan boʻlib, retinotopik markazlashtirilgan, koʻzlarimiz holatiga bogʻlangan va ob’ektni qidirish hamda tanib olishda ishtirok etadi. Harakat-shaxsdan tashqari kosmos-medial, temporo-frontal yoʻllarda joylashgan boʻlib, butun makonni qamrab oladi va bosh markazda joylashgan boʻlib, topografik makonda orientatsiya va harakatlanishda ishtirok etadi. Harakat-shaxsdan tashqari makon bizning dunyomizning „mavjudligini“ taʼminlaydi. Atrof-shaxsdan tashqari boʻshliq dastlab periferik parieto-oksipital koʻrish yoʻllari orqali oʻtadi va vestibulyar va boshqa tana sezgilari bilan qoʻshilib, yerdagi / kosmosdagi tortishish holati va orientatsiyani nazorat qiladi.

Hududlarda makonni tashkil etish

tahrir
 
Ikki kishi bir-birining shaxsiy maydoniga taʼsir qilmaydi
 
Shaxsiy makon hududlari ziddiyatli boʻlgan ikki kishining reaksiyasi

Shaxsiy makon odamni oʻrab turgan bevosita makonni tavsiflagan boʻlsa, hudud deganda odam „daʼvo qilishi“ va boshqalardan himoya qilishi mumkin boʻlgan hudud anglaniladi. Proksemik nazariyada inson hududining toʻrtta shakli mavjud. Ular:

• Jamoat hududi: erkin kirish mumkin boʻlgan joy. Ushbu turdagi hudud kamdan-kam hollarda faqat bir kishining doimiy nazoratida boʻladi. Biroq, odamlar vaqtinchalik jamoat hududiga egalik qilishlari mumkin;

• Interaktiv hudud: odamlar norasmiy ravishda toʻplanadigan joy;

• Uy hududi: odamlar oʻzlarining shaxsiy hududlarini doimiy ravishda nazorat qiladigan joy;

• Tana hududi: bizni doimiy oʻrab turgan makon.

Hududning bu turli darajalari, shaxsiy makon bilan bogʻliq omillarga qoʻshimcha ravishda, biz bilan muloqot qilish va tegishli xatti-harakatlarni kutish usullarini taklif qiladi[11].

Fazoviy hududlardan tashqari, suhbatdoshlar oʻrtasidagi shaxslararo hududlar „ijtimoiy-petal ijtimoiy-fugal oʻqi“, yoki „suhbatdoshlar yelkalarining oʻqidan hosil boʻlgan burchak“ bilan aniqlanishi mumkin[12]. Xoll, shuningdek, diadlar (ikki kishi) oʻrtasidagi pozitsiyalarning kombinatsiyasini, shu jumladan, yonboshlab yotish, oʻtirish yoki tik turishni oʻrgangan.

Madaniy omillar

tahrir

Shaxsiy makon madaniy farqlar va shaxsiy imtiyozlar tufayli juda oʻzgaruvchan. Baʼzi afzalliklar mamlakatlar orasida sezilarli darajada farq qiladi. 2017-yilgi tadqiqot notanish odamlarga nisbatan shaxsiy boʻshliqni tanlash Ruminiya, Vengriya va Saudiya Arabistonida 120 sm dan ortiq, Argentina, Peru, Ukraina va Bolgariyada esa 90 sm dan kam ekanligini aniqladi[13].

Qoʻshma Shtatlarning madaniy amaliyotlari Germaniya, Skandinaviya va Birlashgan Qirollik kabi shimoliy va markaziy Yevropa mintaqalari bilan sezilarli oʻxshashliklarni koʻrsatadi. Salomlashish marosimlari odatda Yevropada va Qoʻshma Shtatlarda bir xil boʻlib, minimal tana aloqasidan iborat — koʻpincha oddiy qoʻl siqish bilan chegaralanadi. Proksemikaning asosiy madaniy farqi shundaki, Qoʻshma Shtatlar aholisi oʻzlari va suhbatdoshlari oʻrtasida koʻproq boʻsh joy saqlashni yaxshi koʻradilar (Yevropadagi 2-3 fut (0,6-0,9 m) bilan solishtirganda taxminan 4 fut (1,2 m))[14]. Yevropa madaniyati tarixi Rim davridan beri davlat va xususiy makon chegaralari bilan birga shaxsiy makonda oʻzgarishlarni koʻrgan. Bu mavzu Filipp Aries va Jorj Dubi bosh muharrirligi ostida „Shaxsiy hayot tarixi“ (2001) kitobida oʻrganilgan[15]. Boshqa tomondan, aholi zich joylashgan joylarda yashovchilar shaxsiy makonga nisbatan kamroq umidlarga ega. Hindiston yoki Yaponiya aholisi uy va shaxsiy makon jihatidan Moʻgʻul dashtidagilarga qaraganda kichikroq shaxsiy maydonga ega. Shaxsiy makonni turlicha kutish madaniyatlararo muloqotda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.

Xollning taʼkidlashicha, turli madaniyat turlari shaxsiy makonning turli standartlarini saqlab turadi. Ushbu madaniy farqlarni anglash va tan olish madaniyatlararo tushunishni yaxshilaydi va odamlarning shaxslararo masofasi juda katta (toʻgʻri) yoki juda kichik (intruziv) boʻlsa, his qilishi mumkin boʻlgan noqulaylikni bartaraf etishga yordam beradi.

Moslashuv

tahrir

Odamlar oʻzlarining boʻsh joy talablarini istisno qiladilar va oʻzgartiradilar. Bir qator munosabatlar shaxsiy makonni oʻzgartirishga imkon berishi mumkin, jumladan, oilaviy aloqalar, ishqiy sheriklar, doʻstlik va yaqin tanishlar, bu yerda ishonch va shaxsiy bilim koʻproq rol oʻynaydi. Shaxsiy makon insonning jamiyatdagi mavqeiga taʼsir qiladi, koʻproq badavlat shaxslar esa kattaroq shaxsiy makonni kutishadi[16]. Shaxsiy makon ham jins va yoshga qarab farq qiladi. Erkaklar odatda ayollarga qaraganda koʻproq shaxsiy joydan foydalanadilar va shaxsiy makon yoshga ijobiy munosabatda boʻladi (odamlar qarigan sari koʻproq foydalanadi). Aksariyat odamlar oʻn ikki yoshga kelib toʻliq rivojlangan (kattalar) shaxsiy makon tuygʻusiga ega boʻladi[17].

Oddiy boʻsh joy talablarini qondirish mumkin boʻlmagan holatlarda, masalan, jamoat transporti yoki liftlarda, shaxsiy maydon talablari mos ravishda oʻzgartiriladi. Psixolog Robert Sommerning soʻzlariga koʻra, buzilgan shaxsiy makon bilan shugʻullanishning usullaridan biri dehumanizatsiyadir. Uning taʼkidlashicha, metroda gavjum odamlar koʻpincha shaxsiy makoniga bostirib kirganlarni jonsiz deb tasavvur qilishadi. Xulq-atvor — bu boshqa usul: kimdir bilan gaplashmoqchi boʻlgan odam koʻpincha bir kishi oldinga qadam qoʻyishi mumkin boʻlgan vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin, ular suhbat masofasi sifatida qabul qilgan narsaga kirish uchun oldinga qadam qoʻyishi mumkin va u bilan gaplashayotgan odam shaxsiy makonini tiklash uchun orqaga chekinishi mumkin.

Tegishli proksemik koʻrsatmalarni qoʻllash bemorning terapevtga boʻlgan ishonchini oshirish orqali psixoterapiya kabi kuzatilgan xatti-harakatlarda muvaffaqiyatni yaxshilashi koʻrsatilgan[18]. Oʻqitish holatlarida ham talaba va oʻqituvchi oʻrtasidagi haqiqiy yoki idrok etilgan masofani qisqartirish orqali oʻquvchilarning muvaffaqiyati ortdi (qadrlangan masofa oʻquv videokonferensaloqasida manipulyatsiya qilinadi, kadrni burchakka burish va masshtabni sozlash kabi texnologik fokuslar yordamida amalga oshiriladi)[19]. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, proksemik xatti-harakatlar aholi ichidagi ozchiliklarni qoralash bilan muomala qilishda ham taʼsir qiladi. Misol uchun, nogironlar bilan ishlash tajribasiga ega boʻlmaganlar, ular noqulay boʻlgani sababli, uchrashuvlar paytida koʻproq masofani yaratishga moyildirlar. Boshqalar, nogiron odamning teginish, ovoz balandligi yoki yaqinlik qobiliyatini oshirishi kerak, deb hisoblashi mumkin[20].

COVID-19 pandemiyasi odamlarni quchoqlash yoki qoʻl berib koʻrishishini yomonlashtirdi, degan fikr tarqaldi. Uzoq muddatli taʼsirlar noaniq muddatga mavjud boʻlmay qoldi. Bugungi kunda psixologiya jurnalidagi maqolasida muallif Jeyn Adams odamlar bilan muloqotda boʻlganimizda oʻzimizni qanday tutishimiz yuzasidan „chegara uslubi“ ni muhokama qildi. „Boshqalar bilan munosabatimizdagi baʼzi oʻzgarishlar vaqtinchalik, boshqalari esa uzoq davom etishi mumkin“, deydi u[21]. 


Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Proksemika“. Dictionary.com. 2015-yil 14-noyabrda olindi.
  2. ↑ Mur, Nina (2010). Ogʻzaki boʻlmagan aloqa: tadqiqotlar va ilovalar. Nyu-York: Oksford universiteti nashriyoti.
  3. ↑ Xoll, Edvard T. (1966). Yashirin oʻlchov. Anchor kitoblar. ISBN 978-0-385-08476-5.
  4. ↑ Xoll, Edvard T. (1963-yil oktabr). „Proksemik xatti-harakatni qayd qilish tizimi“. Amerikalik antropolog. 65 (5): 1003-1026.
  5. ↑ Engleberg, Isa N. (2006). Guruhlarda ishlash: aloqa tamoyillari va strategiyalari. Mening aloqa toʻplamim seriyasi. 140-141-betlar.
  6. ↑ Kennedi DP, Gläscher J, Tyszka JM, Adolphs R (2009). „Inson amigdala tomonidan shaxsiy makonni tartibga solish“. Nat. Nevrologlar. 12 (10): 1226-1227.
  7. ↑ Richmond, Virjiniya (2008). Shaxslararo munosabatlarda ogʻzaki boʻlmagan xatti-harakatlar. Boston: Pearson/A va B. p. 130. ISBN 9780205042302.
  8. ↑ „Proksemikalar“.[sayt ishlamaydi] www.creducation.org. Olingan 2016-03-29.
  9. ↑ Elias, LJ; Saucier, MS (2005). Neyropsixologiya: klinik va eksperimental asoslar. Boston, MA: Pearson Education Inc. ISBN 978-0-205-34361-4.
  10. ↑ Previc, FH (1998). „3D makonining neyropsixologiyasi“. Psixol. Bull. 124 (2): 123-164.
  11. ↑ Lyman, SM; Skott, MB (1967). „Hududiylik: eʼtibordan chetda qolgan sotsiologik oʻlchov“. Ijtimoiy muammolar. 15 (2): 236-249. 
  12. ↑ Sommer, Robert (1967-yil may). „Ijtimoiy-fugal makon“. Amerika sotsiologiya jurnali. 72 (6): 654-660.
  13. ↑ Sorokovska, Agneshka; Sorokovski, Piotr; Hilpert, Piter (2017-yil 22-mart). „Afzal qilingan shaxslararo masofalar: Global taqqoslash“. Madaniyatlararo psixologiya jurnali. 48 (4): 577-592.
  14. ↑ „Eduard Xoll, yashirin oʻlchov onlayn abstrakt“. Asl nusxadan arxivlangan, 2006-11-24. Olingan 2006-12-14.
  15. ↑ Histoire de la vie privée (2001), muharrirlari Filipp Aries va Georges Duby; le Grand livre du mois. ISBN 978-2020364171. Ingliz tilida Belknap Press tomonidan Xususiy hayot tarixi sifatida nashr etilgan. ISBN 978-0674399747.
  16. ↑ Alessandra, Toni (2000-02-01). Xarizma: muvaffaqiyatga olib keladigan magnitlanishni rivojlantirishning ettita kaliti. Nyu-York: Business Plus. 165-192-betlar. ISBN 9780446675987.
  17. ↑ Aiello, Jon R., Aiello, Tyra De Karlo (1974-yil iyul). „Shaxsiy makonning rivojlanishi: 6 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalarning proksemik xulq-atvori“. Inson ekologiyasi. 2 (3): 177-189.
  18. ↑ Kelli, Frensis D. (1972). „Terapevt proksemik koʻrsatmalarining kommunikativ ahamiyati“. Konsalting va klinik psixologiya jurnali. 39 (2): 345.
  19. ↑ Ellis, Maykl E. (1992-04-30). „Qabul qilingan proksemik masofa va oʻquv videokonferensiyasi: oʻquvchilarning ishlashi va munosabatiga taʼsiri“.
  20. ↑ Olsen, Kerol J. (1989). Nogiron boʻlmaganlarning koʻzi ojizlarga nisbatan proksemik xatti-harakati. Omahadagi Nebraska universiteti.
  21. ↑ „Pandemiya proksemikasi: olti fut yetarlimi?“. Bugungi kunda psixologiya. 2020-05-15 olindi. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Proksemika&oldid=5231233" dan olindi