Psixologik qarshilik

Psixologik rezilentlik (ingliz tilidan. resilience-elastiklik, elastika) - bu stress va qiyin davrlarni konstruktiv tarzda yengish qobiliyatining asosi bo'lgan shaxsning tug'ma dinamik xususiyati hisoblanadi. Garchi bu xususiyat tug'ma bo'lsa ham, uni yanada rivojlantirish mumkin. Ushbu tushuncha psixologiyaga fizikadan kirib kelgan bo'lib, bu yerda elastik jismlarning mexanik bosimdan keyin shaklini tiklash qobiliyatini anglatadi. Psixologiyada rezilentlik deganda, noqulay vaziyatlarda psixologik va jismoniy faoliyatning barqaror darajasini saqlab qolish va bunday vaziyatlardan doimiy asab buzilishlarsiz chiqib ketish, salbiy o'zgarishlarga muvaffaqiyatli moslashish qobiliyati tushuniladi. Rezilentlikni o'rganish qiyin sharoitlarda yashashiga qaramay, ya'ni potentsial travmatik hodisalarga muvaffaqiyatli moslashgan va muvaffaqiyatli gullab-yashnagan shaxslarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash va tavsiflashga qaratilgan

"Rezilensiya" tushunchasi ijobiy psixologiyada faol ishlab chiqilmoqda

Tarix

Psixologiyada rezilentlikni alohida nazariy va empirik mavzu sifatida o'rganish 1970-yillarda boshlangan va asosan onalari shizofreniya bilan kasallangan ba'zi yangi tug'ilgan chaqaloqlarda aniqlangan. So'ngra tadqiqodchilar tomonidan bu holat ya'ni rezilentligini o'rganish boshlangan. Keyinchalik xavf ostida bo'lgan bolalarning bir qismi, qiyin va og'ir sharoitlarga qaramay, muvaffaqiyatga erishganligi haqidagi dalillar ortib boradi. Rezilentlikka bag'ishlangan birinchi ishlardan biri 1971 yilda Gavayi bolalarida o'tkazilgan Emmi Verner tadqiqoti edi. Tadqiqotda bolalar xavf ostida bo'lishi mumkin bo'lgan quyidagi salbiy omillar aniqlandi: oilaning past ijtimoiy-iqtisodiy holati, ota-onalarning ruhiy kasalliklari, suiiste'mollik, shahar qashshoqligi va ijtimoiy shafqatsizlik, surunkali kasalliklar, hayotdagi halokatli hodisalar. E. Verner shunga o'xshash noqulay sharoitlarda bolalarning uchdan ikki qismi o'smirlik davrida halokatli xatti-harakatlarni namoyon etishini aniqladi: onalarning ishsizlik davridagi siqilishlari yoki haddan tashqari ko'p asabiylashish, giyohvand moddalarni ko'p miqdorda qabul qilish, homilani erta tug'ilishi. Ushbu tadqiqot sog'lom moslashuvga ega bolalarni o'xshash hayotiy sharoitlarda kamroq muvaffaqiyatli moslashganlardan ajratib turadigan himoya kuchlari va mexanizmlarini izlashga qaratilgan. Keyinchalik rezilentlikning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi uchta fakt guruhi aniqlandi: bolalarning o'ziga xos xususiyatlari, ularning oilasining jihatlari va ijtimoiy muhitning xususiyatlari

A. Masten 1980-yillarda bir nechta asarlari nashr etilgandan so'ng; Rezilentlik psixologiyadagi yirik nazariy va ilmiy-tadqiqot mavzularidan biriga aylandi. So'nggi yillarda tadqiqot yo'nalishi rezilentlik omillarini oddiy o'rganish va tavsiflashdan iborat bo'lib qolmoqda, bu omillar qanday qilib ijobiy natijaga olib kelishini tahlil qilishga, ya'ni shaxs qiyinchiliklarni yengishga qodir bo'lgan jarayonni tushunishga o'tdi va barcha qiyinchiliklarni yengib o'tishga moslashuvchanligi ortadi.

Rezilentlik kontseptsiyasining o'zi yanada global tus oldi va agar dastlabki tadqiqotlarda rezilent shaxslar "daxlsiz" deb hisoblangan bo'lsa, yangi asarlarda baxtsizliklarga duchor bo'lishdan tashqari, ijobiy moslashuv rivojlanish jarayonini ham o'z ichiga olishi aniq bo'ldi. Zaiflik yoki kuch hayotning yangi sharoitlari bilan birga paydo bo'ladi Hozirgi vaqtda qarshilik turli kontekstlarda, jumladan, biznes tashkilotlari doirasida ko'rib chiqilmoqda . Shu bilan birga, nafaqat ma'lum bir shaxsning rezilensiyasi, balki elementlar tizimi, masalan, oilaning rezilensiyasi ham ajralib turadi Richardson rezilentlikni o'rganish tarixini "to'lqinlar"deb ta'riflagan va uni uch bosqichga bo'lish mumkinligini taklif qildi. Tadqiqotchilarning birinchi to'lqini ularning hayotidagi qiyin sharoitlarga ijobiy javob beradigan shaxslarning fazilatlarini (ya'ni himoya omillarini) ochib beradi. Ikkinchi to'lqin esa rezilensiyani stress omillari, qiyinchiliklar va o'zgarishlarga qarshi kurashish paytida ko'rib chiqadi. Tadqiqotchilarning uchinchi to'lqini shaxslar va guruhlarning motivatsiyasini o'rganadi, bu ularni hayotda o'zini o'zi anglashga olib keladi

Konstruktsiyaning tavsifi

Qarshilik-bu psixikaning hozirgi kundalik muammolardan tortib muhim hayotiy voqealargacha bo'lgan turli xil qiyinchiliklarga javobdir. Qarshilikka qat'iylikdan farqli o'laroq, shaxsiyat xususiyati sifatida emas, balki jarayon sifatida qaraladi. Rezilentlik tushunchasi tabiatan fenomenologik bo'lib, nazariy jihatdan postulyatsiya qilingan jarayonlar va mexanizmlardan ko'ra ko'proq kuzatilgan natijalarni bildiradi, bu esa uni umumlashtiruvchi tushuncha, turli jihatlar va yaxlitlikni tiklash va saqlash darajalari hisoblanadi. Umumiy e'tiqod shundan iboratki, qattiqqo'l odamlar salbiy fikrlar va his-tuyg'ulardan aziyat chekmaydilar va har qanday vaziyatda optimist bo'lib qoladilar. Aslida, ular yaxshi rivojlangan ko'p strategiyalariga ega bo'lgan odamlardir, bu ularga qiyinchiliklar va inqirozlarni samarali yengishga imkon beradi. Boshqacha qilib aytganda, chidamli odamlar — bu salbiy va ijobiy his-tuyg'ular o'rtasida muvozanatni saqlashga qodir bo'lgan optimistik munosabatlar va ustunlik qiluvchi ijobiy his-tuyg'ularga ega odamlar

A. Masten va uning hamkasblari rezilentlik hodisalarining uch turini ajratib ko'rsatishadi

Xavf ostida bo'lgan, kutilganidan yaxshiroq moslashgan shaxslar;

Stressli tajribaga qaramay, ijobiy moslashish;

Psixologik travmadan tezda tiklanish.

Rezilentlik sifat sifatida insonning atrof-muhit bilan va muayyan ijtimoiy muhitda o'zaro ta'siri natijasida rivojlanadi, natijada bu sifat o'zgaruvchan dunyo sharoitida mutlaq yoki doimiy bo'lishi mumkin emas. Rezilentlikka asoslangan yondashuv hayotni evolyutsion jarayon sifatida ko'rib chiqadi, bu muammolarni hal qilishning bir necha yo'llari mavjudligini o'z ichiga oladi. Bu ba'zi resurslarning etishmasligi bilan ularni boshqalar bilan almashtirishga imkon beradi, bu esa shaxsning moslashish qobiliyatini sezilarli darajada kengaytiradi (Wayback Machine saytida 2016-06-02 sanasida arxivlangan)

2.1 Qarshilik modellari

U yoki bu xususiyatlarda farq qiladigan o'ndan ortiq rezilentlik nazariyalari mavjud, ammo ular rezilentlik vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan dinamik jarayon ekanligini tushunish bilan birlashadi. Tadqiqotchilar, shuningdek, shaxsning muvaffaqiyatli moslashish qobiliyatini va rezilentlik namoyon bo'lishining o'ziga xos himoya omillarining o'zaro ta'siriga bog'liqligini tan olishga moyildirlar.

Rezilentlik modellarini yaratishda ikkita asosiy yondashuv mavjud:

1. O'zgaruvchan yo'naltirilgan yondashuvlar xavf darajasi yoki falokat darajasi, natijasi, shuningdek, shaxsning o'zi va atrof-muhitning baxtsizliklarning salbiy oqibatlarini qoplashi yoki himoya qilishi mumkin bo'lgan fazilatlari o'rtasidagi bog'liqlikni tekshirish uchun ko'p o'lchovli statistik tahlildan foydalanadi.

2. Shaxsga yo'naltirilgan yondashuvlar chidamli odamlarni boshqa guruhlardan nimasi bilan ajratib turishini tushunish uchun shaxslarni turli profillar bilan taqqoslaydi.

2.2 Chidamlilik

Ingliz tilidagi psixologik adabiyotlarda hayotiylik (qattiqlik) psixologik rezilentlik (resilience) omili sifatida qaraladi. Chidamlilik, rezilentlikdan farqli o'laroq, kuchli stressning ta'sirini susaytiradigan shaxsiy xususiyat sifatida aniqlanadi. Chidamlilik uchta komponentni o'z ichiga oladi: jalb qilish, nazorat qilish va tavakkal qilish

Rus tilida "resilience" atamasi bir nechta variantlarda keltirilgan: qarshilik, hayotiylik, hayotiylik. Ikkinchisi ko'pincha S. Muddy tomonidan ishlab chiqilgan konstruktsiya sifatida mustaqil ravishda ishlatiladi.

S. Muddy hayotga chidamlilik fenomenini shaxsga yaxlit yondashuv nuqtayi nazaridan ko'rib chiqdi. S. Muddi va S. Kobeysning tadqiqotlari stress holatini o'z imkoniyatlarini namoyon etish holatiga aylantirishga yordam beradigan munosabat va ko'nikmalarning tuzilishini namoyish etdi, shuningdek, chidamlilik insonning ruhiy salomatligining umumiy o'lchovi bo'lgan va uchta hayotiy munosabatni aks ettiruvchi shaxsiy xususiyat ekanligini aniqladi: ishtirok etish, voqealarni boshqarish qobiliyatiga ishonch, shuningdek xavfga tayyorlik.

Ishtirok etish (commitment) "sodir bo'layotgan narsalarga jalb qilish shaxs uchun munosib va qiziqarli narsalarni topish uchun maksimal imkoniyat beradi degan ishonch" -deb ta'riflanadi. Ishtirok etishning rivojlangan tarkibiy qismiga ega bo'lgan kishi o'z faoliyatidan zavq oladi, uning davomida u o'zining ahamiyatini, qadr-qimmatini his qiladi.

Nazorat (control) — bu kurash, hatto bu ta'sir mutlaqo bo'lmasa ham, sodir bo'layotgan voqealar natijasiga ta'sir ko'rsatishga imkon beradi va muvaffaqiyat kafolatlanmaydi degan ishonch. Buning aksi-bu o'z o'zini nochor his qilish. Kuchli rivojlangan nazorat komponentiga ega bo'lgan kishi o'z faoliyatini, o'z yo'lini tanlayotganini his qiladi. Nazorat komponenti J. Rotter o'rgangan, bu insonning hayotda sodir bo'layotgan voqealar va uning faoliyati natijalari uchun javobgarlikni tashqi kuchlarga (tashqi, tashqi nazorat lokusi) yoki o'z qobiliyatlari va harakatlariga (ichki, ichki nazorat lokusi) bilan bog'lash ustida tendentsiyalar olib boradi.

Xavfni qabul qilish (challenge) — odamning unga sodir bo'ladigan barcha narsalar tajribadan olingan bilimlar orqali uning rivojlanishiga hissa qo'shishiga ishonishdir – (ijobiy yoki salbiy bo'lishidan qat'iy nazar). Hayotni tajriba orttirish usuli deb biladigan kishi, muvaffaqiyatning ishonchli kafolatlari bo'lmagan taqdirda, o'z xavf-xatarlari va xavf-xatarlari ostida harakat qilishga tayyor, oddiy qulaylik va xavfsizlikka intilishni inson hayotini qashshoqlashtiradi. Xavfni qabul qilish tajribadan bilimlarni faol o'zlashtirish va undan keyin foydalanish orqali rivojlanish g'oyasiga asoslanadi. Ushbu komponent shaxsga atrofdagi dunyoga ochiq qolishga va sodir bo'layotgan voqealarni qiyinchilik va sinov sifatida qabul qilishga imkon beradi.

S. Muddy, o'z tadqiqotlariga asoslanib, hayotiylik — bu shaxsning hayotiy qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli engib o'tishi uchun javobgar bo'lgan ajralmas shaxsiy xususiyat degan xulosaga keldi.

2.3 Qarshilik va tiklanish

Psixologiyada rezilentlik va yo'qotish yoki shikastlanishdan keyin tiklanish tushunchasini ajratish odatiy holdir. Qayta tiklash psixopatologiya bilan chegara sifatida tavsiflangan bunday holat bilan normal ishlashning vaqtincha uzilishi va travmatik hodisadan oldin normal holatga asta-sekin qaytish bilan bog'liq. Qarshilik, aksincha, barqaror muvozanatni saqlashga, ijobiy moslashishga imkon beradi.

Omillar

Tadqiqotchilar rezilentlikni rivojlantirish va saqlashga yordam beradigan bir qancha asosiy omillarni aniqlaydilar

1. Haqiqiy rejalar tuzish va ularni amalga oshirish uchun maqsadli harakatlarni amalga oshirish qobiliyati;
2. O'z-o'zini ijobiy baholash va o'z kuchlari va qobiliyatlariga ishonch;
3. Muloqot va muammolarni hal qilish qobiliyatlari;
4. Kuchli istaklarni va o'z his-tuyg'ularini boshqarish qobiliyati. Ta'riflangan omillar irsiy emas va shaxs tomonidan hayot davomida rivojlanishi mumkin. Turli tadqiqotlarda rezilentlikning boshqa omillari ham ajralib turadi: Chidamlilik. Chuqur nafas olish An'anaga ko'ra, ruhiy salomatlik o'z imkoniyatlarining cheklanganligini qabul qilishni va salbiy xususiyatlarni bilishni anglatadi. Biroq, zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, o'ziga nisbatan haqiqiy bo'lmagan va haddan tashqari ijobiy tarafkashlik farovonlikni oshiradi. Shunday qilib, o'z-o'zini ko'tarish yuqori o'zini o'zi qadrlash bilan bog'liq. Shu bilan birga, bu xarajatlar bilan bog'liq: narsisizm va boshqalarga salbiy taassurot qoldirish tendentsiyasi. Repressivlikda. "Reprossorlar" salbiy fikrlar, his-tuyg'ular va xotiralardan qochishga moyil. Kognitiv jarayonlar darajasida ishlaydigan chidamlilik va o'z-o'zini ko'tarishdan farqli o'laroq, repressivlikda hissiy dissotsiatsiya kabi hissiy yo'naltirilgan jarayonlar darajasida ishlaydi. Ijobiy his-tuyg'ular va tabassum. Ampirik tadqiqotlar ijobiy his-tuyg'ular va rezilentlik o'rtasidagi bog'liqlikni tasdiqladi. Hayotdagi qiyinchiliklar davrida ijobiy his-tuyg'ularni saqlab qolish fikrlashning moslashuvchanligiga yordam beradi, qayg'u darajasini pasaytiradi, shuningdek, stressli hodisalardan keyin shaxsning tiklanishiga yordam beradi Ijobiy his-tuyg'ular boshqalar bilan aloqani saqlashga yordam beradi. Uzoq muddatli maqsadlarga erishishda qat'iyatlilik va ishtiyoq deb ta'riflangan xarakterning qat'iyligi ham rezilentlik bilan ijobiy bog'liq Rezilentlikka hissa qo'shadigan tashqi omillarga farovon ijtimoiy muhit kiradi: shaxs o'z oila a'zolaridan kamida bittasi bilan bo'lgan ijobiy suhbatlarda va hissiy jihatdan barqaror sherik deya olishimiz mumkin.

Qat'iylikni rivojlantirish

Qat'iylikni rivojlantirish Amerika psixologik assotsiatsiyasi 2014 yilda rezilentlikni rivojlantirishning 10 usulini nashr etdi.

1. Oila a'zolari, do'stlari va atrof-muhitning qolgan qismi bilan yaxshi munosabatlarni saqlash; 2. Inqirozlar va stressli hodisalarni chidab bo'lmas muammolar sifatida ko'rib chiqishdan qochish;

3. O'zgartirish mumkin bo'lmagan hayotiy vaziyatlarni qabul qilish;

4. Haqiqiy maqsadlarni belgilash va ularga erishishga qaratilgan tadbirlar;

5. Noqulay vaziyatga tushib, qat'iy choralar ko'rishga tayyorlik;

6. Yo'qotishni boshdan kechirgandan so'ng, o'z-o'zini bilish imkoniyatlarini topish, yangi yo'llar choralar izlash;

7. O'ziga ishonchni rivojlantirish;

8. Uzoq muddatli istiqbolni saqlab qolish va qiyinchiliklarni kengroq hayotiy va hayoliy tasavvur qilib, ko'rib chiqish;

9. Istiqbolli maqsadlarga va loyihalarga bo'lgan ishonchni saqlab qolish, ijobiy umidlar va xohlagan narsani tasavvur qilish;

10. Tana va ruhga g'amxo'rlik qilish, muntazam ravishda sport bilan shug'ullanish, o'z ehtiyojlari va his-tuyg'ulariga e'tibor berish;

Tanqid

Rezilentlik tushunchasi ushbu psixologik konstruktsiyaning umumlashtirilgan ta'rifi bo'yicha olimlarning noroziligi sababli tanqid qilinadi. Turli tadqiqotchilar tomonidan rezilentlikni aniqlash ishning diqqat va vazifalariga qarab o'zgaradi

"Yaxshi" psixologik va ijtimoiy rivojlanish ko'rsatkichlari, ayniqsa, turli madaniyatlar va loyihalarda rezilentlikni o'rganishda tortishuvlarga duch keladi. Bred Evans va Julian Reid travmatik hodisalarga javob berish uchun javobgarlikni bitta shaxsga o'tkazish bilan bog'liq bo'lgan qat'iylik nutqini tanqid qiladilar, bunda jamoat tomonidan muvofiqlashtirilgan sa'yi-harakatlarning roli kamayadi, bu esa javobgarlikni hukumatdan olib tashlaydi

Eslatmalar

1. Леонтьев Д.А. Многоуровневая модель взаимодействия с неблагоприятными обстоятельствами: от защиты к изменению // Материалы III Международной научно-практической конференции. Кострома, 26-28 сентября 2013 г. — Т.1. — Кострома: КГУ им. Н.А, Некрасова, 2013.
2. ↑ What is Resilience and Why is it Important to Bounce Back? positivepsychologyprogram.com (3 января 2019). Дата обращения: 3 февраля 2019. Архивировано 27 марта 2019 года.
3. ↑ Перейти обратно:^{1 2 3 4} Забелина Е. В., Кузнецова Д. К. Понятие психологической резильентности: основные теории // Вестник Челябинского государственного университета. — 2015. — № 1. — С. 10-13.
4. ↑ Перейти обратно:^{1 2} Masten A.S. Ordinary Magic. Resilience Processes in Development // American Psychologist. — 2011. — Vol. 56, No. 3. — pp. 227—238
5. ↑ Перейти обратно:^{1 2 3 4 5} Suniya S. Luthar, Dante Cicchetti, and Bronwyn Becker. The Construct of Resilience: A Critical Evaluation and Guidelines for Future Work // Child Development. — 2000. — Vol. 71, No. 3. — pp. 543—562.
6. ↑ Werner E. E. Vulnerable but invincible: a longitudinal study of resilient children and youth. — New York: McGraw-Hill, 1989.- ISBN 0937431036.
7. ↑ McCubbin M., Balling K., Possin P., Frierdich Sh., Bryne B. Family Resiliency in Childhood Cancer // Family Relation. — 2002. — Vol.51, No. 2. — pp.103-111.
8. ↑ Перейти обратно:^{1 2} American Psychological Association. The Road to Resilience. — 2014. — URL: http://www.apa.org/helpcenter/road-resilience.aspx Архивная копия от 22 января 2018 на Wayback Machine
9. ↑ Международная некоммерческая организация «Европейские города против наркотиков». Резильентность в контексте социальной политики и социальной работы. — URL: http://www.ecad.ru/rezilentnost-v-kontekste-socialnoj-politiki-i-socialnoj-raboty.html Архивная копия от 2 июня 2016 на Wayback Machine
10. ↑ Перейти обратно:^{1 2 3} Bonanno G.A. Loss, Trauma, and Human Resilience. Have We Underestimated the Human Capacity to Thrive After Extremely Aversive Events? // American Psychologist. — 2004. — Vol. 59, No. 1. — pp. 20-28.
11. ↑ URL: http://elena-rachkova.livejournal.com/7232.html Архивная копия от 28 апреля 2017 на Wayback Machine
12. ↑ Леонтьев Д.А., Рассказова Е.И. Тест жизнестойкости. — М.: Смысл, 2006. — 63 с.
13. ↑ Перейти обратно:^{1 2} Fredrickson B. L.; Branigan, C. Positive emotions broaden the scope of attention and thought-action repertoires // Cognition & Emotion. — 2005. — Vol. 19, No. 3. — pp. 313—332.
14. ↑ Duckworth A.L.; Peterson C.; Matthews,M.D.; Kelly D.R. Grit: perseverance and passion for long-term goals // J Pers Soc Psychol. — 2007. — Vol. 92, No. 6. — pp. 11087-1101.
15. ↑ Werner, E. E. (1995). «Resilience in development». Current Directions in Psychological Science 4 (3): 81-85.
16. ↑ Robertson, D (2012). Build your Resilience. London: Hodder URL: https://books.google.ru/books?id=QwIstsEgkBMC&redir_esc=y&hl=ru Архивная копия от 5 июня 2016 на Wayback Machine
17. ↑ Burt K. B.; Paysnick A. A. (2012). Resilience in the transition to adulthood // Development and Psychopathology. — 2012. — Vol. 24, No. 2. — pp. 493—505
18. ↑ Evans Brad; Reid Julian Resilient Life: The Art of Living Dangerously. — Malden, MA: Polity Press, 2014