Qorabuyuk xonim saroyi

Qorabuyuk xonim saroyi yoki Qorabuyuk xonim burji -tarixiy saroy boʻlib, u Shusha shahrining tarixiy markazida joylashgan. Manbalar Shusha qalʼasi hududida bir necha saroylar mavjudligi haqida xabar bersalar-da, ulardan faqat ikkitasi shu kungacha -Qorabuyuk xonim saroyi va Panohali xon saroyi saqlanib qolgan. Qorabuyuk xonim qalʼasining kirish darvozasidagi yozuvda uning 1182 hijriy (1768) yilda qurilganligi yozib qoldirilgan.

Qorabuyuk xonim saroyi ozarb. Qaraböyük xanım sarayı
Kompleksni oʻrab turgan qalʼa devorlarining minoralaridan biri
Saroyni oʻrab turgan qalʼaning jabhasi va qismi
39°45′33″N 46°45′24″E
Mamlakat	Ozarbayjon
Shahar	Shusha
Joylashgan	Shusha davlat tarixiy-meʼmoriy qoʻriqxonasi
Tegishli
Qorabogʻ xonligi
Buyurtmachi	Panahali xon
Asosiy sanalar	Tashkil etilgan: 1768-yil
UNESCO qoʻriqxonalar roʻyxati
Turi	Madaniy
Mezon	i, iv, v, vi
Tayinlangan	2001-yil
Maʼlumot raqami	1574
Davlat	Ozarbayjon
Mintaqa -	Yevropa
Ozarbayjonda tarixiy yodgorliklarni davlat roʻyxatidan oʻtkazish
Maʼlumotnoma raqami	339
Turkum	Saroy
Muhimlik	Mamlakat muhim
Saroy rejasi

Tarixi

Xon saroyi joylashgan qasrlar Ozarbayjonning feodal davridagi qalʼa shaharlariga xosdir. XVIII asr boshidan shakllana boshlagan kichik feodal davlatlar boʻlgan xonliklarning yangi poytaxt shaharlarini arxitektura va rejalashtirish nuqtai nazaridan yetakchilik qilgan bu qalʼalarda hukmdor va uning oilasining yashash joyi, xavfsizligi va faoliyatini taʼminlash uchun saroy majmuasi va boshqa yordamchi binolar joylashgan. XVI – XVIII asrlarda Ozarbayjondagi hukmdorlarning qasrlari Icheri-gala, Bala-gala yoki Ark (masalan, Tabrizdagi kabi) deb atalgan.

Odatda, feodal shaharlar qurilishi hukmdor qasrini qurishdan boshlangan. Shusha qalʼasi joylashgan hudud oʻziga xos strategik xarakterga ega boʻlgani tufayli qalʼa ichidagi qurilish, jumladan Panahali xon qalʼasi qurilishi bilan bir davrda boshlangan. Mirza Adigyozal bey maʼlumotlariga koʻra, Panohalixon hokimligi davrida Shusha xonning oila aʼzolari uchun „katta binolar va baland saroylar“ qurilgan.

Shusha qalʼada qurilgan qasrlardan faqat ikkitasi bizning davrimizgacha omon qolgan, biri qalʼaning janubi-Sharqiy tomonida joylashgan Qorabuyuk xonim qasri, ikkinchisi chuqur jarlik chetida yuksalgan Panohalixon qasridir. Qorabuyuk xonim qalʼasining kirish darvozasidagi yozuvda uning 1182 hijriy (1768) yilda qurilganligi taʼkidlanadi.

Meʼmoriy xususiyatlari

Shusha shahar tarixiy markazi loyihasida Qorabuyuk xonim saroyining joylashishi

Shusha qalʼasidagi qalʼalarning oʻziga xos meʼmoriy xususiyatlari uzoq vaqt davomida sayohatchilar va shahar mehmonlarining eʼtiborini tortgan. Masalan, XIX asr oʻrtalarida Kavkaz" gazetasida shunday deyiladi: "„Shahardagi turli uylar va turar-joy binolari orasida xonning oila aʼzolari yashagan qasrlar diqqatga sazovordir: ular oʻziga xos xususiyatga ega. Ular burchaklardagi doiraviy shakldagi minoralari boʻlgan baland devorlar bilan oʻralgan.“

Tarixi nomaʼlum boʻlgan bosh loyihaga koʻra, deyarli barcha Shusha qalʼalari oʻxshash konfiguratsiyaga ega boʻlgan: ular toʻrtburchak shaklida boʻlib, toʻrt burchagida mudofaa minoralari joylashgan. Ichkaridan bu devorlar qalʼa aholisi uchun xizmat qilganlarning yashashi uchun saroy tipidagi binolar bilan tutashgan. Shohbuloq qalʼasining meʼmoriy xususiyatlari Shusha qalʼalarining hajm-makon va loyiha jihatdan shakllanishiga taʼsir koʻrsatgan.

Shohbuloq qasrida boʻlgani kabi bu qasrlarga kirish joylari ham shimoliy yoʻnalishda joylashgan. Toʻgʻridan-toʻgʻri kirishdan himoyalanish uchun G shaklidagi oʻtish joyida prizmatik qoplama bilan yakunlangan minora barpo etilgan.

Binoning ichki perimetri boʻyicha saroy kompleksiga kiritilgan bir qavatli turar-joy va xizmat binolari mavjud. Ularning tomida, 1.5 metr balandlikda, qalʼa devorlariga tuynuk joylashtirilgan. Shunday qilib, turar-joy binolarining tomlari mudofaa maydonchalariga aylangan.

Shimoliy yoʻnalishda joylashgan asosiy kirish joyi Ibrohimxalilxon saroyida boʻlgani kabi yaratilgan boʻlsa-da, bu yerda oldinga choʻzilgan prizmatik hajm ikki qavatli. Uning ikkinchi qavati hovlining ikki tomonida joylashgan tosh zinaga olib boradi. Majmuaning egasi va uning oilasi saroy binosining yuqori qavatiga joylashgandi. Xonalarning devor va shiftlari devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Xonalarning perimetri boʻylab 1.80 metr balandlikda stalaktit bilan tutib turilgan chiroqlar bor.

Saroy majmuasini oʻrab turgan qalʼa devorlarining minoralari ikki qavatli. Minoralar gumbazli qoplamaga ega. Qasrlarning birinchi va ikkinchi qavatlarida tosh kamin va oʻyiq tokchalar joylashishi ularning ham mudofaa xususiyatlaridan tashqari turar joy binolari sifatida ham foydalanilganligini koʻrsatadi.

Saroy binosining shifti ham, devor devorlari ham kichik oʻlchamdagi yaxshi yoʻnilgan toshlardan diqqat bilan va tartibli tarzda yotqizilgan. Plastik elementlarga ishlov berishda nafislik seziladi.

Adabiyotlar

• Авалов, Э. В.. Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика. Баку: Элм, 1977. 
• А. В. Саркисов, А. М. Ализаде. О некоторых архитектурных памятниках Шуши, Памятники архитектуры Азербайджана (сборник материалов), т. II, Москва-Баку, 1950. 
• Фатуллаев, Ш. С.. Памятники Шуши, Баку, 1970. 
• Саламзаде, А. В.. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв., Баку, 1964. 
• Дубровин, Н.. История войны и владычества русских на Кавказе, т.3, СПб, 1886.