Qrim tatarlar surguni

Qrim tatarlarining surguni 191,2000 ta tatarlarni etnik tozalash va madaniyatni yo'qotish genotsidi  edi. Ushbu voqealar Sovet hukumati tomonidan 1944-yil 18-20-may kunlari Sovet davlat xavfsizligi politsiya boshlig'i Lavrentiy Beriya nazorati ostida va Sovet rahbari Iosif Stalin buyrug'i bilan amalga oshiriladi. O'sha uch kun ichida NKVD qrim tatarlarini, asosan ayollar, bolalar va qariyalarni, hatto Kommunistik partiya a'zolari va Qizil Armiya a'zolarini bir necha ming kilometr uzoqdagi O'zbekiston SSRga surgun qilish uchun chorva tashuvchi poyezdlaridan foydalangan. Ular Sovet Ittifoqida Stalinning aholini ko'chirish siyosatiga duchor bo'lgan bir necha etnik xalqlardan birini etdilar.

Surgun qilinganlarning manzillari

Sovet hukumati ommaviy surgunni jamoaviy jazo siyosati sifatida bayon etdi, ba'zi qrim tatarlari fashistlar Germaniyasi bilan o'zaro hamkorlik hamkorlik qilgan, ammo hozirgi zamon olimlari ushbu surgunni Sovet ittifoqining rejasi deb qarashadi. Qizil Armiyada 40 000 qrim tatarlari xizmat qilgan .Deportatsiya paytida 8000 ga yaqin qrim tatarlari halok bo'ldi, o'n minglab boshqa Qrim tatarlari esa surgun paytida yashashga majbur bo'lgan og'ir turmush sharoiti tufayli halok bo'lishadi.  Qrim tatarlarining ommaviy surguni natijasida 80 000 uy va 360 000 gektar yer ham tashlab ketilgan.

Qrim tatarlari surgun qilgandan so'ng, Sovet hukumati qrim tatarlarining qolgan izlarini yo'q qilish uchun kuchli detatarizatsiya kampaniyasini boshladi. Deportatsiya oxiriga kelib, Qrimda birorta ham qrim-tatar qolmadi. 1956-yilda Sovet Ittifoqining yangi rahbari Nikita Xrushchyov Stalin siyosatini, jumladan, turli etnik guruhlarni surgun qilishni qoraladi va bu surgun qilingan etnik guruhlarning ko'pchiligini o'z vatanlariga qaytishga ruxsat berdi, ammo u Qrim tatarlarining qaytishini taqiqlovchi farmonni bekor qilmadi. Qrim tatarlari keyingi oʻttiz yil davomida Markaziy Osiyoda, yaʼni 1980-yillar oxiridagi qayta qurish davrigacha, 260 ming qrim tatarlari Qrimga qaytib kelguniga qadar qoldi. Ularning surgunlari jami 45 yil davom etgan. 1989 yil 14 noyabrda Sovet Ittifoqi Oliy Kengashi ommaviy surgun jinoyat ekanligini e'lon qildi, shuningdek, ularning Qrimga qaytishini taqiqlash rasman o'z kuchini yo'qotdi, deb e'lon qildi. 2004 yilga kelib, Qrimga qaytgan qrim tatarlar soni Qirim yarim oroli aholisi ulushining 12 foizga oshirdi. Sovet hukumati aholini Qrimga qaytishlariga yordam bermadi va surgun paytida yo'qotgan yaqinlari uchun kompensatsiya ham bermadi. Deportatsiya va undan keyingi assimilyatsiya harakatlari Qrim tatarlari tarixidagi hal qiluvchi voqeadir. 2015-2019 yillar oralig‘ida deportatsiya Ukraina, Litva, Latviya va Kanada tomonidan rasman genotsid sifatida tan olingan.

Ikkinchi jahon urushi davrida

Qora dengiz xaritasidagi Qrim yarim oroli

1940-yil Qrim Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasida taxminan 1,126,8 ming aholi istiqomat qiladi, ulardan 218,000 kishi yoki aholining 19,4 foizi Qrim tatarlari edi.  1941-yilda fashistlar Germaniyasi Sharqiy Yevropaga bostirib kirdi va gʻarbiy SSSRning koʻp qismini qoʻshib oldi. Qrim tatarlari dastlab nemislarni Stalin zulmidan ozod qiluvchilar deb bilishgan va Birinchi jahon urushida nemislar ham ularga ijobiy munosabatda bo'lishadi.

Qizil Armiyada xizmat qilgan asirga olingan qrim tatarlarining aksariyati ruminlar va fashistlar Qrimning asosiy qismini egallash uchun kelganidan keyin harbiy asirlar lagerlariga yuborilgan. 1942-yildan boshlab nemislar sovet harbiy asirlarini qo'llab-quvvatlovchi qo'shinlar tuzish uchun yollashdi.  Dobrujon tatar millatchisi Fozil Ulkusal va Lipka tatar Edige Kirimal qrim tatarlarini nemis harbiy asirlar lagerlaridan ozod qilishda va ularni Vermaxtga Qrimning mustaqil qoʻllab-quvvatlovchi legioniga qoʻshishda yordam berishdi. 1941-yilning noyabr oyidan boshlab Germaniya hukumati qrim-tatarlarga ba'zi mahalliy hokimiyat organlarining ramziy tan olinishi sifatida turli shaharlarda musulmon qo'mitalari tuzishga ruxsat berdi, ammo ularga hech qanday siyosiy hokimiyat berilmadi.

Qrimning Evpatoriya shahrida 1918-yil qishki qizil qirg'in qurbonlarining jasadlari

Qrim-tatar kommunistlarining ko‘pchiligi urushga keskin qarshilik ko‘rsatdi va qarshilik ko‘rsatish harakatiga qimmatli strategik va siyosiy ma’lumotlarni taqdim etishda yordam berdi. 250 ta qrim tatarlaridan iborat Tarxanov harakati 1942 yil davomida u so'ngi nafasi qolguncha kurashgan. Olti qrim tatariga hatto Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berildi va yana minglab kishilar Qizil Armiyada yuksak unvonlarga sazovor bo'ldilar.

Qrim bosib olinishi paytida 130 000 ga yaqin odam halok bo'ldi. Natsistlar shafqatsiz repressiyani amalga oshirib, Qrim-tatar aholisining taxminan 25 foizi istiqomat qiladigan 70 dan ortiq qishloqni vayron qilishdi. Minglab qrim tatarlari Gestapo nazorati ostida nemis zavodlarida Ostarbayter sifatida ishlash uchun majburan ko'chirildi.

Koʻpchilik xiviylar ( yordamchilar), ularning oilalari va musulmon qoʻmitalariga aloqador boʻlganlarning barchasi Vermaxt va Ruminiya armiyasi tomonidan Germaniya va Vengriya yoki Dobrujaga ko'chirilgan va u yerda Sharqiy turkiy boʻlinmasiga qoʻshilgan. Koʻpgina sovet rasmiylari ham buni tan olishgan va Qrim tatarlari Sovet Ittifoqiga ommaviy xiyonat qilganliklari haqidagi daʼvolarni rad etishgan.