Rangli metallar

Rangli metallar — temirdan boshqa barcha metallarning sanoatdagi nomi. 5 guruhga boʻlinadi: yengil metallar; ogʻir metallar; qiyin suyuklanadigan metallar; asl metallar; nodir metallar. Yengil Rangli metallarga alyuminiy, magniy, titan, natriy, berilliy, litiy, bariy, kalsiy, stronsiy va kaliy (zichligi 0,53—5 g/sm³); ogʻir Rangli metallarga mis, nikel, qoʻrgʻoshin, qalay, kadmiy, kobalt, rux, margimush, surma, vismut, simob (zichligi 5—13,6 g/sm³); qiyin suyuqlanadigan Rangli metallarga volfram, molibden, niobiy, tantal, xrom, sirkoniy va boshqa; asl Rangli metallarga oltin, kumush, platina, osmiy, iridiy, rodiy, ruteniy va palladiy; nodir Rangli metallarga tarqoq metallar (talliy, galliy, germaniy, indiy, reniy, gafniy, rubidiy, seziy), siyraker metallar (skandiy, ittriy, lantan va lantanoidlar), radioaktiv metallar (texnetsiy, fransiy, poloniy, radiy, aktiniy, toriy, protaktiniy, uran va barcha transuran elementlar) kiradi.

Rangli metallarning koʻpchiligi tabiatda sof holda uchraydi. Mas, alyuminiy oʻz rudalarida A12O3 va A1(ON)3 tarkibli birikmalar holida boʻladi. Rudalardan gidrometallurgiya usulida avval A12O3, undan esa elektroliz yoʻli bilan alyuminiy olinadi.

Mis tabiatda, asosan, tog jinslari tarkibida mis sulfidlari va oksidlari tarzida uchraydi. Mis rudasi boyitilgandan keyin uni suyuqlantirib shteynni bessemerlash usuli bilan xomaki mis, xomaki misni termik usulda tozalab yoki elektroliz qilib sof mis olinadi. Magniy tabiatda har xil birikmalar, minerallar, magniy rudalari tarkibida uchraydi. Magniy rudalari jumlasiga magnezit, dolomit, karnallit va boshqa kiradi. Bu rudalar (Mas, magnezit)dan magniy oksid MgO olinadi, magniy oksiddan uglerod ishtirokida xlor oʻtkazish yoʻli bilan magniy xlorid MgCl2 hosil qilinadi, u elektroliz qilinib, xomaki magniy olinadi. Uni qayta suyuqlantirib yoki sublimatsiya yoʻli bilan sof magniy olinadi. Boshqa Rangli metallar ham tegishli usullarda shu metallarning rudalaridan ajratib olinadi.

Rangli metallar va ularning qotishmalari xalq xoʻjaligida, aviatsiya sanoatida, raketasozlik, elektrotexnika va radiotexnikada asosiy konstruksion material hisoblanadi.

Adabiyot

• Oʻrmonov F., Eshmuhamedov A., Oʻrta Osiyoning rangli metallari, T., 1976; Toʻraxonov A.S., Metallar texnologiyasi, T., 1974.