Rudolf Vrba
Rudolf Vrba (1924-yil 11-sentyabr – 2006-yil 27-mart) – slovak-yahudiy biokimyogari. 1942-yilda oʻsmirlik chogʻida Germaniya tomonidan bosib olingan Polshadagi Osvensim konslageriga surgun qilingan. 1944-yil aprel oyida, Holokost avjiga chiqqan paytda lagerdan qochib ketadi va u yerda sodir boʻlgan ommaviy qotillik haqida batafsil maʼruza – Vrba-Wetzler hisobotini yozadi[1]. Shveysariyada Jorj Mantello tomonidan tarqatilgan hisobot 1944-yil iyul oyida Vengriya yahudiylarining Osvensimga ommaviy deportatsiyasini toʻxtatib, 200 000 dan ortiq odamning hayotini saqlab qolganligi tasdiqlangan. Urushdan keyin Vrba biokimyogar boʻlib oʻqidi va asosan Angliya va Kanadada ishlagan[2].
| Rudolf Vrba | |
|---|---|
| Tavalludi |
Walter Rosenberg 11-sentyabr 1924-yil |
| Vafoti |
27-mart 2006-yil (81 yoshda) Vankuver, Kanada |
| Fuqaroligi | Britaniya (1966), Kanada (1972) |
| Kasbi | Farmokolog, Biokimyogar |
| Turmush oʻrtogʻi |
Gerta Vrbová (turm. 1947) Robin Vrba (turm. 1975) |
| Bolalari | 2 |
Nemis qoʻshinlari Vengriyaga bostirib kirganidan uch hafta oʻtib Vengriya aholisini ommaviy lagerga surgun qilinishi boshlangan. Vrba va uning hamkori Alfréd Wetzler Auschwitzdan qochib ketishga ulgurgan. Ularning 1944-yil 24-aprelda Slovakiyaga kelgan yahudiy amaldorga taqdim etgan maʼlumotlari Vrba–Wetzler hisoboti sifatida tanilgan[3]. 1944-yilda hisobot kechikishlar bilan New York Herald Tribune tomonidan chop etilgan va u AQSh tomonidan chiqarilgan eng daxshatli hujjat deya taʼriflangan[4]. Unda polshalik va boshqa qochqinlardan olingan maʼlumotlar ham tasdiqlangan. Miroslav Kárný bu hujjatni uzluksiz tavsilotlari bilan noyob ekanligini yozgan[5].
Hisobot Hukumat eʼtiborini jalb qilishigacha ancha vaqt kerak boʻlgan. Uning omma orasida keng tarqalishi uchun ham bir nechta hafta sarflangan. 1944-yilda Vnegriyalik yahudiylarni Auschwitzga tashish kuniga 12000 kishini tashkil qilgan[6]. Koʻpchilikni toʻgʻridan toʻgʻri gaz kameralariga yuborishgan. Vrba bu borada deportatsiya qilinganlar orasida poyezdga chiqishdan bosh tortganlar boʻlishi mumkinligi va hisobot ularga ham yetib borganda transportni buzishi ham mumkinligini takidlab oʻtgan[7].
1944-yil iyun-iyul oylarida Vrba-Vetzler hisoboti Qoʻshma Shtatlar, Yevropa, Shveysariya kabi mamlakatlarda tarqalib boshladi, gazeta va radio orqali maʼlum qilindi. Bu habar dunyo mamlakatlarini deportatsiyani toʻxtatish uchun murojjat qilish va yordam berishga undadi[8]. 2-iyunda Amerika va Britaniya harbiy kuchlari tomonidan Budapesht bombardimon qilindi. 6-iyulda Horthy deportatsiyalarni toʻxtatishga eʼlon berdi[9]. Bu vaqtda 434 000 dan ortiq yahudiy 147 ta poyezga deportatsiya qilinayotgan edi. Bu qaror orqali Budapeshtda 200 000 kishi hayoti qutqarib qolindi.
Manbalar
tahrir- ↑ Hilberg 2003b, 1213.
- ↑ Ritchie, Méabh (22 January 2015). „The man who revealed the horror of Auschwitz to the world“. The Daily Telegraph.
- ↑ Świebocki 2002, 24–42, 169–274.
- ↑ „1944: German Atrocities: In our pages 100, 75 and 50 years ago“. International Herald Tribune (1944-yil 26-noyabr).
- ↑ Kárný 1998, 554.
- ↑ Kranzler 2000, 104.
- ↑ Vrba 2002, 279–282; Braham 2016b, 985, note 69.
- ↑ Fleming 2014, 238–246.
- ↑ Braham 2016b, 1028–1029.