Sabzi

Sabzi – soyabonguldoshlar oilasiga mansub ikki, qisman bir yillik oʻtsimon oʻsimliklar turkumi, sabzavot ekini. Sabzining 60 dan ortiq turi bor. Bir turi (D. carota) – madaniy sabzilar ekiladi. Bu tur Gʻarb (Oʻrta Yer dengizi havzasidan kelib chiqqan 4 turxil – karotinli, sariq, oq, binafsharang sabzilar) va Osiyo (Afgʻoniston va unga yaqin hududlardan kelib chiqqan 6 tur xil – sariq, binafsharang, qizil, toʻq binafsharang, pushti, oq sabzilar) kenja turiga boʻlinadi.

Jahondagi deyarli barcha mamlakatlarda karotinli navlari yetishtiriladi. Dehqonchilikda miloddan avvalgi 2ming yillikdan maʼlum. Xitoy, Fransiya, Italiya, Rossiya va boshqa mamlakatlarda koʻp ekiladi. Jahon boʻyicha sabzi ekin maydoni 861 ming ga, yalpi hosili 18,4 mln. t, hosildorligi 214,3 s/ga (1999). Sabzi 1-yili barg chiqarib, ildizmeva beradi, 2-yili gulpoya chiqarib urugʻ beradi. Sabzi namsevar (ayniqsa, unish, gullash va ildiz meva tugish davrida), yorugʻsevar, sovuqqa chidamli oʻsimlik (maysalari – 2° ga chidaydi). Urugʻi 4—5° da unib chiqadi. 18—20° da yaxshi rivojlanadi. Oʻsuv davri 80—110 kun. Osiyo kenja turiga kiradigan sabzi barglari yaproqli, 3 karpa patsimon qirqilgan. Guli 2 jinsli, toʻpguli murakkab soyabon, hasharotlar yordamida changlanadi. Urugʻi mayda, 1000 donasi 1—1,5 g. Ildizmevasi sersuv, naviga qarab dumaloqroq, silindrsimon, rangi sariq, oq va baʼzan qizgʻish, och kizil, uz. 8—17 sm, vazni 30—200 g va undan ortiq. Sabzi (ildizmevasi)da 10—12% qand, 9,2% uglevodlar, 1,1% azotli moddalar va S, V,, V2, RR vitaminlari, 9,0 (20—25 gacha) mg% karotin bor. Sabzi inson oziq-ovqat ratsionida muhim oʻrinda turadi. Xashaki navlarining ildizmevasi rangi oq, asosan, chorvachilikda ozuqa sifatida ishlatiladi. 100 kg ildizmevasida 14 ozuqa birligi, 0,8 kg hazm boʻluvchi protein, 80 g kalsiy, 50 g fosfor bor. Sabzi oziq-ovqat va shirali ozuqa sifatida, shuningdek, boshqa mahsulotlar olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Sabzi bir yilda 3 marta ekiladi. Ertagisi fevral oxiri mart boshlarida, yozgisi 15 iyun—15 iyulda, qishkisi noyabr oxiri dekabr boshlarida ekiladi. Urugi 4° da 12—20 kunda unib chiqadi. Unib chiqishiga qadar suvga juda talabchan. Qator orasi 60, qatordagi tasmalar oraligʻi 15—20 sm sxemada ekiladi. Ikkinchi yaganadan keyin oʻsimliklar oraligʻi 5—7 sm boʻlishi kerak, 1 ga yerga 6–7 kg urugʻ sarflanadi. Oʻsuv davrida oʻtoq qilinadi, yaganalanadi, qator orasi yumshatiladi, oziqlantiriladi, 7—12 marta sugʻoriladi. Sabzi yalpi kavlab olinadi. Hosildorligi 60-70 st/ga. Yangiligida isteʼmol qilinadi, konservalar, tibbiyotda esa sabzidan turli dori-darmonlar tayyorlanadi. Shimoliy rayonlarda va Yevropa mamlakatlarida, asosan, qizil, Markaziy Osiyo mamlakatlarida sariq sabzi ekiladi. Oʻzbekistonda xalq seleksiyasida sabzining juda koʻp navlari yaratilgan. Hozirgi davrda sabzining Mushak 195 (ertapishar) va Nurli (oʻrtapishar), Mirzoy qizil 228, Mirzoy sariq 304 (oʻrta ertagi), Nant 4, Shantane 2461 (oʻrtagi) va Ziynatli, Kaskade Gʻ,, Puma Gʻ va boshqa navlari va duragaylari ekiladi.

Zararkunandalari: sabzi pashshasi, kuyalar, oʻtloq parvonasi.

Kasalliklari: fomoz, alternarioz, sklerotinioz va boshqa

Adabiyot

• Balashev I. N., Zeman G. O., Sabzavotchilik, T., 1982; Boʻriyev X.Ch., Abdullayev A., Tomorqa sabzavotchiligi, T., 1989.

Abdunabi Hakimov.