Sapsan

Sapsan
Ilmiy tasniflash
Olam:	Hayvonlar
Tip:	Xordalilar
Sinf:	Qushlar
Turkum:	Yirtqich qushlar
Oila:	Lochinsimonlar
Binar nomi
	Falco peregrinus Tunstall, 1771
Qo'riqlanish maqomi
	Вызывающие наименьшие опасения; IUCN 3.1 Least Concern : IUCN3.1
Sinonimlari
	Falco atriceps Hume; Falco kreyenborgi Kleinschmidt, 1929; Falco pelegrinoides madens Ripley & Watson, 1963; Rhynchodon peregrinus (Tunstall, 1771);

Sapsan (Falco perdrinus) – yirtqich qushlar turkumining lochinsimonlar oilasiga mansub, Antarktidadan tashqari barcha qitʼalarda keng tarqalgan. Yelkasi, boshi toʻq qoramtir, tanasining ostki qismi oq. Hajmi va rang xususiyatlariga qarab, bu qushning taxminan 17 ta kenja turi mavjud. Uzunligi 35—50 sm, vazni 500— 1500 g. Hamma materiklarda tarqalgan. Oʻzbekistonda qushlar uchib oʻtish davrida va qishlab qolganda uchraydi. Uyasini qoyalarga, qargʻalarning eski uyalariga quradi. 3—4 ta tuxum qoʻyib, urgʻochisi 30 kunga yaqin bosadi. Bolalari 35— 40 kunda uchirma boʻladi. Asosan, qushlar (kaptar, balchiqchi, oʻrdak, baliqchi, qargʻa, chugʻurchuq, toʻrgʻay va boshqalar)ni ovlaydi. Aeroport, bogʻ va uzumzorlarni qushlardan qoʻriqlashda foydalaniladi. 20-asr oʻrtalarida soni kamayib ketganligi tufayli AQSH, Kanada, Germaniya, Shvetsiya va boshqa mamlakatlarda S.ni tutqinlikda kupaytirish yoʻlga quyildi. Tabiatda kamyob tur maqomi bilan Oʻzbekiston Respublikasi Kizil kitobiga va „Yuq boʻlib ketish xavfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi toʻgʻrisida“gi Konvensiya (CITES)hhhf II ilovasiga kiritilgan .^[2]

Taʼrif

Tashqi koʻrinishi

Sapsanning boshi

Sapsan – yirik lochin hisoblanadi: uzunligi 34-50 sm, qanotlari 80-120 sm^[3]. Boshqa yirtqich qushlar singari, urgʻochi lochinlar erkaklarnikidan sezilarli darajada kattaroqdir: ularning ogʻirligi 910-1500 g, erkaklari esa uchdan bir qismi kamroq va ularning massasi 440-750 g^[4]. Jinsiy dimorfizm rang bilan ifodalanmaydi(kamdan-kam uchraydiigan kichik turlari bundan mustasno) – erkaklar va urgʻochilar bir xil koʻrinadi.

Umumiy fizik kuchli – qattiq va qavariq mushaklari boʻlgan keng koʻkrak, oʻtkir va tik egilgan tirnoqli kuchli barmoqlar va kalta, yarim oy shaklidagi tumshugʻi faol yirtqich qushlarga xosdir^[5]. Voyaga etgan qushlarda tananing yuqori qismi, shu jumladan tor uchli qanotlari va dumlari shifer-kulrang, koʻpincha noaniq quyuq koʻndalang chiziqlar bilan ajralib turadi. Qanotlarining uchlari qora rangda^[6]. Qorin qismi odatda och rangda; u yashaydigan hududga qarab, u kulrang-oq, pushti, qizgʻish yoki sargʻish boʻlishi mumkin, qorni, yon tomonlari va pastki qismida ingichka jigarrang yoki qora koʻndalang chiziqlar boʻlishi mumkin. Koʻkrakda tomchi shaklidagi chiziqlar ham mavjud^[7]^[8]. Dumi nisbatan uzun, tor va oxiri yumaloq. Quyrugʻining pastki qismi qora, oxirida kichik oq chiziq. Boshning yuqori qismi va „moʻylovlari“ (tumshugʻining burchagidan tomoqqa boʻlgan patlar qismi) qora rangda, pastki qismi va tomogʻi bir-biriga qarama-qarshi ravishda och-oq yoki qizgʻish^[9]. Koʻzlari katta, boʻrtib chiqqan, toʻq jigarrang, yalangʻoch teridan sargʻish halqa bilan oʻralgan^[10]. Soʻri (tumshugʻining tagida qalinlashgan teri maydoni) sariq, tumshugʻi va oyoqlari qora rangda^[11]. Jagʻining oxirida qushlar oʻljasining boʻynidagi umurtqa pogʻonasini tishlaydigan tishlari bor^[12]. Oyoqda ichki barmoq tashqi barmogʻidan ancha qisqaroq; oʻrta barmoqdan uzunroqdir.

Koʻtarilayotgan va shoʻngʻiyotgan sapsan skaleti

Yosh qushlarning patlari sezilarli darajada kamroq kontrastli – tananing yuqori qismi jigarrang, yashirin qirralarning bugʻdoy rangli, pastki qismi engilroq va katta qushlaridagi koʻndalang chiziqlardan koʻra boʻylama chiziqlarga ega. Soʻri koʻkimtir, oyoqlari esa sariq rangda^[13].

Ovozi

Urugʻlanish davridan tashqari, odatda jim boʻladi^[14]. Vokalizatsiya – bu muloqot va eʼtiborni jalb qilish uchun ishlatiladigan „kyak-kyak-kyak“ yoki „keeek-keeek-keeek“ ^[15] baland, oʻtkir va keskin qichqirigʻidir. Bezovta boʻlganda u qoʻpol va tez „kra-kra-kra“ ^[16] tovushini chiqaradi. Koʻpayish paytida erkak va ayol baland ovozda, ikki boʻgʻinli „ee-chip“ tovushlarini chiqarishi mumkin^[17].

Yana qarang

Lochin

Manbalar

↑ BirdLife International (2019). "Falco peregrinus". IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T45354964A155500538. https://www.iucnredlist.org/species/45354964/155500538. Qaraldi: 9 March 2021. Sapsan]]|volume= / |date= mismatch
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ White, C. M. (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274—275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6
↑ Snow, D. W.; Perrins, Christopher M.; Doherty, P. & Cramp, S. (1998): The complete birds of the western Palaearctic on CD-ROM. Oxford University Press. ISBN 0-19-268579-1
↑ Buturlin S. A. i dr. (1940) Ptitsi. Jivotniy mir SSSR. onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda.
↑ Dewey, T. & Potter, M. (2002): Animal Diversity Web: Falco peregrinus. Arxivirovano 26 noyabrya 2012 goda.. Prochitano 2008-03-29.
↑ . Karyakin Sapsan (Falco peregrinus). Data obraщeniya: 30 marta 2008. Arxivirovano 29 noyabrya 2011 goda.. Klub issledovateley russkix pernatix xiщnikov. Prochitano 2008-03-29
↑ Ferguson-Lees, J. & Christie, D. (2001): Raptors of the World. Houghton Mifflin Field Guides. ISBN 0-618-12762-3
↑ Terres, J. K. & National Audubon Society (1991): The Audubon Society Encyclopedia of North American Birds. Wings Books, New York. Reprint of 1980 edition. ISBN 0-517-03288-0
↑ uturlin S. A. i dr. (1940) Ptitsi. Jivotniy mir SSSR. onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda
↑ Beckstead, D. (2001) American Peregrine Falcon. Arxivirovano 26 noyabrya 2012 goda. U. S. National Park Service Versiya ot 2001-09-11. Prochitano 2008-03-31
↑ U. S. Fish and Wildlife Service (1999): All About the Peregrine Falcon. Arxivirovano 5 oktyabrya 2006 goda. Prochitano 2008-03-31.
↑ White, C. M. (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274—275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6
↑ Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, & Peter J. Grant (1999) Birds of Europe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05054-6 pp.98
↑ Bogolyubov A. S., Jdanova O. V., Kravchenko M. V. Opredelitel ptits i ptichix gnyozd sredney polosi Rossii. – Moskva, „Ekosistema“, 2006 onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda.
↑ I. Karyakin Sapsan (Falco peregrinus). Data obraщeniya: 30 marta 2008. Arxivirovano 29 noyabrya 2011 goda.. Klub issledovateley russkix pernatix xiщnikov. Prochitano 2008-03-29
↑ Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, & Peter J. Grant (1999) Birds of Europe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05054-6 pp.98

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[IUCN-1] BirdLife International (2019). "Falco peregrinus". IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T45354964A155500538. https://www.iucnredlist.org/species/45354964/155500538. Qaraldi: 9 March 2021. Sapsan]]|volume= / |date= mismatch

[2] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[3] White, C. M. (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274—275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6

[4] Snow, D. W.; Perrins, Christopher M.; Doherty, P. & Cramp, S. (1998): The complete birds of the western Palaearctic on CD-ROM. Oxford University Press. ISBN 0-19-268579-1

[5] Buturlin S. A. i dr. (1940) Ptitsi. Jivotniy mir SSSR. onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda.

[6] Dewey, T. & Potter, M. (2002): Animal Diversity Web: Falco peregrinus. Arxivirovano 26 noyabrya 2012 goda.. Prochitano 2008-03-29.

[7] . Karyakin Sapsan (Falco peregrinus). Data obraщeniya: 30 marta 2008. Arxivirovano 29 noyabrya 2011 goda.. Klub issledovateley russkix pernatix xiщnikov. Prochitano 2008-03-29

[8] Ferguson-Lees, J. & Christie, D. (2001): Raptors of the World. Houghton Mifflin Field Guides. ISBN 0-618-12762-3

[9] Terres, J. K. & National Audubon Society (1991): The Audubon Society Encyclopedia of North American Birds. Wings Books, New York. Reprint of 1980 edition. ISBN 0-517-03288-0

[10] uturlin S. A. i dr. (1940) Ptitsi. Jivotniy mir SSSR. onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda

[11] Beckstead, D. (2001) American Peregrine Falcon. Arxivirovano 26 noyabrya 2012 goda. U. S. National Park Service Versiya ot 2001-09-11. Prochitano 2008-03-31

[12] U. S. Fish and Wildlife Service (1999): All About the Peregrine Falcon. Arxivirovano 5 oktyabrya 2006 goda. Prochitano 2008-03-31.

[13] White, C. M. (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274—275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6

[14] Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, & Peter J. Grant (1999) Birds of Europe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05054-6 pp.98

[15] Bogolyubov A. S., Jdanova O. V., Kravchenko M. V. Opredelitel ptits i ptichix gnyozd sredney polosi Rossii. – Moskva, „Ekosistema“, 2006 onlayn. Data obraщeniya: 9 aprelya 2008. Arxivirovano 17 oktyabrya 2012 goda.

[16] I. Karyakin Sapsan (Falco peregrinus). Data obraщeniya: 30 marta 2008. Arxivirovano 29 noyabrya 2011 goda.. Klub issledovateley russkix pernatix xiщnikov. Prochitano 2008-03-29

[17] Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, & Peter J. Grant (1999) Birds of Europe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05054-6 pp.98

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]