Seysmograf
Seysmograf (qadimgi yunoncha: σεισμός qadimgi yunoncha: σεισμός — zilzila va qadimgi yunoncha: γράφω — yozish) yoki seysmometr — seysmologiyada barcha turdagi seysmik toʻlqinlarni aniqlash va qayd etish uchun ishlatiladigan maxsus oʻlchash moslamasi.
Tarixi
tahrir
Seysmoskop — zilzila epitsentri yoʻnalishini koʻrsatadi. 132-yilda Xitoyda Chjan Xen tomonidan ixtiro qilingan[1].
Aksariyat hollarda seysmograf prujinali ilgakka oʻrnatilgan yukka ega boʻladi, u zilzila paytida harakatsiz qoladi, qurilmaning qolgan qismlari (korpus, tayanch) esa yukga nisbatan harakat qiladi va siljiydi. Baʼzi seysmograflar gorizontal harakatlarga, boshqalari esa vertikal harakatlarga nisbatan sezgir boʻladi. Toʻlqinlar harakatlanuvchi qogʻoz tasma ustidagi qalam bilan qayd etiladi. Shuningdek, harakatlarni xotirasida olib qoladigan qurilmalarida qayd etuvchi elektron seysmograflar (qogʻoz tasmasiz) mavjud.
Ilk seysmograflar mexanik boʻlgan. Ularda korpusning yukga nisbatan tebranishlari richaglar yordamida oshirilgan va dud bosgan qogʻozli barabanda iz qoldiradigan qalamga uzatib berilgan[2]. 1906-yilda rus knyazi Boris Golitsin elektromagnit induksiya[2] hodisasiga asoslangan birinchi elektromagnit seysmografni ixtiro qildi. Bunday seysmografda yukga induktiv gʻaltak biriktirilgan boʻlib, u korpus tebranishida oʻziga biriktirilgan magnitlarga nisbatan harakat qilgan. Bu vaqtda elektr toki paydo boʻlib, uning tebranishlari strelka bilan birga oynali galvanometr yordamida fotografik qogʻozga yozib olingan[2].
SSSRda seysmograflarni yaratishda 1930—1940-yillarda Grigoriy Aleksandrovich Gamburtsev katta rol oʻynadi. 1929-yilda Gamburtsev gidravlik kattalashtirish usuli bilan qisqa muddatli seysmograf tuzilishini ishlab chiqdi va uni Qrimdagi Kaseveli geofizika stantsiyasida sinovdan oʻtkazdi[3]. U mikrofonli dala seysmografi (SM-1 — SM-5 modellari) nazariyasi va konstruksiyasini ishlab chiqdi, yangi turdagi elektr seysmograf — termomikrofon (quyi) 1933/34 yil qishda Baykal koʻlida sinovdan oʻtkazildi.
Yaqin vaqtgacha seysmograflarning sezgir elementlari sifatida asosan mexanik yoki elektromexanik qurilmalar ishlatilgan. Aniq mexanika elementlarini oʻz ichiga olgan bunday asboblarning narxi shunchalik qimmatki, oddiy tadqiqotchilar ularga ega chiqa olmasligi tabiiy, mexanik tizimning murakkabligi va shunga mos ravishda uning ishlash sifatiga qoʻyiladigan talablar bunday asboblarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish mumkin emasligni anglatadi.
Mikroelektronika va kvant optikasining jadal rivojlanishi hozirgi vaqtda spektrning oʻrta va yuqori chastotali hududida anʼanaviy mexanik seysmograflarga jiddiy raqobatchilarning paydo boʻlishiga olib keldi. Biroq, mikromexanizatsiya texnologiyasi, tolali optika yoki lazer fizikasiga asoslangan bunday qurilmalar infra-past chastotali hududda (bir necha oʻnlab Gts gacha) qoniqarsiz xususiyatlarga ega, bu seysmologiya (xususan, teleseysmik tarmoqlarni tashkil etish) uchun muammo hisoblanadi.
Shuningdek, seysmografning mexanik tizimini yaratishga mutlaqo oʻzgacha yondashuv mavjud — bu qattiq inersion massani suyuq elektrolit bilan almashtirish hisoblanadi. Bunday qurilmalarda tashqi seysmik signal ishchi suyuqlik oqimini keltirib chiqaradi, bu esa oʻz navbatida elektrod tizimi yordamida elektr tokiga aylanadi. Bunday turdagi sezuvchi elementlar molekulyar-elektronika deb nomlanadi. Suyuq inersion massaga ega seysmograflarning afzalliklari past narxi, uzoq xizmat qilish — taxminan 15 yillik muddati boʻlib, aniq mexanik elementlarning yoʻqligi ularni ishlab chiqarish va ishlatishni keskin osonlashtiradi.
Zamonaviy tizimlar
tahrir
Kompyuterlar va analog-raqamli konvertorlarning paydo boʻlishi bilan seysmik uskunalarning funksionalligi keskin oshdi. Bir vaqtning oʻzida bir nechta seysmik datchiklardan olingan signallarni real vaqt rejimida yozib olish va tahlil qilish, signallarning spektrlarini hisobga olish imkonyatlari paydo boʻldi. Bu seysmik oʻlchovlarning maʼlumotlar mazmunida keskin oʻzgarishlarni taʼminladi.
Yana qarang
tahrir- Seysmik razvedka
- Seysmogeologik chegara
- Gavayi vulqon observatoriyasi
- SEIS (ichki tuzilma uchun seysmik eksperiment) — InSight kosmik kemasiga oʻrnatilgan fransuz seysmometri
Manbalar
tahrir- ↑ Stein S., Wysession M. E. An Introduction to Seismology, Earthquakes, and Earth Structure. London: Wiley-Blackwell, 2002. P. 400.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Эйби 1982.
- ↑ Гальперин Е. И., Ильина Т. Д. АКАДЕМИК ГРИГОРИЙ АЛЕКСАНДРОВИЧ ГАМБУРЦЕВ. К 80-летию со дня рождения // «Вестник РАН» : журнал. — 1983. — № 12. — С. 103.
Adabiyotlar
tahrir- Kropotkin P. A. Seysmometrlar // Rossiya tabiatshunoslarining 1-kongressi materiallari: [28-dekabr. 1867-yil — 4-yanvar 1868]. Dep. Mineralogiya va geologiya. Sankt-Peterburg: turi. IAN, 1868. 20-22.
- Эйби Дж. А.. Землетрясения. М.: Недра, 1982.
Havolalar
tahrir- Erta seysmometrlarning tarixi
- Lehman havaskor seysmografi, Scientific American (Wayback Machine saytida 2009-02-04 sanasida arxivlangan) Arxivnaya kopiya - kalibrlangan oʻlchash uchun moʻljallanmagan.
- Juda keng polosali seysmografiyaning rivojlanishi: Quanterra va Iris hamkorligi (Wayback Machine saytida 2016-08-10 sanasida arxivlangan) global zilzilalarni tadqiq qilishda asosiy texnologiyaning rivojlanish tarixini muhokama qiladi.
- Iris EDU — Seysmometr qanday ishlaydi?