Shonli inqilob

„Shonli inqilob“ (inglizcha: Glorious Revolution - Shonli inqilob) — 1688-yilda Angliyada qirol Jeyms II Styuartni agʻdargan davlat toʻntarishining tarixiy nomi. Toʻntarishda Gollandiya qiroli Uilyam Orenj qoʻmondonligi ostidagi Gollandiya ekspeditsiya kuchlari ishtirok etgan, shuningdek u Uilyam III nomi bilan Angliyaning yangi qiroli boʻlan (uning rafiqasi Meri II Styuart bilan birgalikda Jeyms II ning qizi). Toʻntarish ingliz jamiyatining eng xilma-xil qatlamlari orasida keng qoʻllab-quvvatlandi. Makoley bu voqeani Angliyaning butun tarixida markaziy voqea deb hisobladi.

Bu voqea odatda tarixiy adabiyotlarda “1688-yil inqilobi” va “Qonsiz inqilob” nomlari bilan koʻp bor uchraydi; ammo oxirgi nomi faqat Angliyada hokimiyatning oʻtish xususiyatini aks ettiradi va Irlandiya va Shotlandiyadagi yakobitlar bilan urushlarni hisobga olmaydi.

Tarixiy yondashuv

Jeyms II Styuart

1685-yilda, qonuniy merosxoʻr farzandlari mavjud boʻlmagan ingliz qiroli Charlz II vafotidan soʻng, Angliya va Shotlandiya taxtiga uning ukasi, Uilyam Orenjning amakisi va qaynotasi Jeyms II oʻtiradi. Dastlab, ingliz jamiyati yaqinda sodir boʻlgan inqilobning haddan tashqari koʻpligini eslashadi va bundan tegishlicha xulosa qilishganliklari sababli, unga sodiqlik bilan munosabatda boʻlishadi. Saylangan parlament asosan konservatorlardan (tori) iborat edi.

Biroq, toj kiyishdan bir necha oy oʻtgach, katolik eʼtiqodini ochiq eʼtirof etgan Jeyms, protestantmazhabiga mansub xristian koʻpchilikning keskin noroziligiga sabab boʻlgan siyosat yurita boshladi (hisob-kitoblarga koʻra, katoliklar Angliya aholisining 2-3 foizini tashkil qilgan). Mayda qoʻzgʻolonlarga qarshi kurash bahonasida qirol doimiy qoʻshin tuzdi, uning soni tezda 40.000 askarga yetdi va uni kuchli artilleriya bilan qurollantirdi, askarlarni yollashda Irlandiya katoliklari ustunlik berdi. Xuddi shu 1685-yil noyabr oyida parlament tarqatib yuborildi va Jeyms hukmronligining butun davrida boshqa yigʻilmadi hech qachon yigʻilmadi. .

Katoliklarga nisbatan „diniy bagʻrikenglik“ siyosati Nant farmoni (1685) bekor qilinganidan keyin qoʻshni Fransiyadan protestantlarning quvgʻin qilinganidan gʻazablangan anglikan yepiskoplari, shuningdek, jamoatchilikning keskin noroziligiga sabab boʻldi. Qirol shunda 10 yepiskopni minorada qamoqqa tashlashni buyurdi. 1687-yilda qirol katoliklarni qoʻllab-quvvatlagan „Diniy bagʻrikenglik deklaratsiyasi“ni eʼlon qildi, ammo bu kutilmagan taʼsir koʻrsatdi, koʻplab ilgari taʼqib qilingan muxoliflarni yashiringan joydan olib chiqdi.

Mamlakatda katoliklarning qayta tiklanishi va mulkning yangidan qayta taqsimlanish qoʻrquvi hatto, qirolni oʻzining tabiiy tarafdorlari - torilardan uzoqlashtirdi. Katolik monastir ordenlari - Benediktinlar, Karmelitlar, Fransiskanlar - ommaviy ravishda Angliyaga qaytib kelishdi va Iezuitlar Londonda katolik maktabini tashkil etdilar. Qirol katoliklarni mamlakatdagi asosiy barcha muhim lavozimlarga tayinladi, shu jumladan Maxfiylik kengashiga ham aʼzo boʻlgan beshta katoliklarni tayinladi. Oʻz hukmronligi davrida Jeyms II har bir okrugda tinchlik sudyalarining adolatni taʼminlash uchun oʻndan toʻqqiz qismini almashtirdi va ularning oʻrinlari katoliklar tomonidan ishgʻol qilindi. Kichkina norozilik yoki itoatsizlik koʻrsatganlarning barchasi darhol oʻz lavozimlaridan chetlatildi. Muxolifatning bir qismi Gollandiyaga joʻnatildi.

Anglikanlarni alohida tashvishga solgan narsa katoliklarning armiyada ofitserlik lavozimlarini egallashiga qirollik ruxsati edi. Qudratli fransuz qiroli Lyudovik XIV Jeymsni toʻliq qoʻllab-quvvatlashiga ishontirdi. Papa Innokent XI ehtiyotkor va zukko odam, Jeymsga diniy ishlarda aholini majburlamaslikni maslahat berdi, lekin Jeyms uning maslahatiga quloq solmadi .

Bir muncha vaqt davomida Jeymsning raqiblari keksa qirolning oʻlimiga umid qilishar edi, shundan soʻng uning protestant qizi, Uilyamning rafiqasi Meri Angliya taxtini egallaydi. Biroq, 1688-yilda 55 yoshli Jeyms II kutilmaganda oʻgʻil koʻrdi va bu voqea davlat toʻntarishiga turtki boʻldi.

Valiahd shahzodaning toʻsatda tugʻilishi koʻpchilikni hayratda qoldirdi va hatto ishonchsizlikka ham sabab boʻldi, ular „papistlarning yolgʻonchiligi“ dan shubhalanishardi - bundan oldin Modena qirolichasi Meri oʻnta homiladorligida doimo abort, oʻlik bolaning tugʻilishi yoki uning yaqin orada oʻlimi bilan yakunlangan hisoblanar edi. Gʻalati bola Sent-Jeyms saroyiga katta metall idishda yashirincha olib kelingani haqida doimiy mish-mishlar tarqaldi. Mish-mishlar merosxoʻrning tugʻilishida, asosan, katoliklar boʻlgani, ular hatto malika Annaga ruxsat bermagani bilan kuchaydi.

Qirolning muxoliflari (Tori va Viglar) yashirin muxolifatda toʻplanishdi, uning mo''tadil qanotiga Galifaks Markessi, yanada radikal qanoti esa Danbi grafi (Tomas Osborn) tomonidan boshqarildi. Eng muhimi, fitnada bir qator armiya ofitserlari, jumladan, armiya qoʻmondoni Jon Cherchill ham ishtirok etishdi. Birgalikda ular „zolim-papist“ ni gollandiyalik juftlik - Meri va Vilgelmga oʻzgartirish variantini muhokama qilishga qaror qilishdi.

Oranj shahzodasi Uilyam butun Yevropadagi protestant hukmdorlari orasida eng katta shaxs edi va Niderlandiya hukmdori sifatida Jeyms II tomonidan ingliz armiyasi va flotining mustahkamlanishi uni bezovta qildi, ayniqsa Angliya-Fransiya ittifoqi ehtimoli va Fransiyaning Gollandiyaga yangi bostirib kirishi kutilganidan kelib chiqqan holda u kelajak haqida jiddiy bosh qotirar edi. Shu sababli, Jeyms II ning hokimiyatdan chetlatilishi, hatto Angliya hukmdori boʻlish istiqbolidan qatʼi nazar, bu hodisa Uilyamga juda kerakli boʻlib tuyuldi. Bu vaqtga kelib Uilyam Angliyaga bir necha bor tashrif buyurgan va u yerda katta shuhrat qozongan edi.

Inqilob

1688-yilda Jeyms II anglikan ruhoniylarini taʼqib qilishni kuchaytirdi va nihoyat Torilar bilan kelishmovchilikka uchradi. Uning deyarli himoyachilari qolmagan edi (Lyudovik XIV Pfalz merosxoʻrligi urushi bilan band edi). Iyun oyida radikal muxolifat vakili boʻlgan yetti nafar taniqli ingliz siyosatchilari - graf T. Denbi, graf S. Shrusberi, lord U. Kavendish, viskont R.Lumli , admiral E.Rassell , London yepiskopi G. Kompton va G.Sidney - Vilgelmga taklif yozdi, u yerda, xususan, har 20 nafar inglizdan 19 tasi toʻntarishdan va protestant qirolining taxtga oʻtirganidan juda xursand boʻladi. Xabarni Gaagaga dengizchi qiyofasida admiral Herbert yuborgan. lgan fitnachilar qirol bilan boʻlajak urush uchun izdoshlar va pul yigʻish uchun butun mamlakat boʻylab tarqalib ketishdi. Avgust oyida general Jon Cherchill Vilgelmga yozma ravishda yordam berishini vaʼda qildi. Vilgelm Lyudovik XIV Gollandiyaga qoʻshin joʻnatishidan qoʻrqib, bir necha oy kutdi, ammo fransuz qiroli Germaniyaga bostirib kirishni maʼqul koʻrdi. Bu operatsiya butun davlat taqdirini muhrlab qoʻydi.

Uilyamning harbiy tayyorgarliklarining maqsadi va koʻlamini yashirishning iloji yoʻq edi va oktyabr oyida qirol Jeyms oʻz fuqarolarining dushmanona munosabatini yumshatishga harakat qildi. Xususan, u ishdan boʻshatilgan bir nechta protestant lordlari qayta tiklanishi, katolik maktablari yopilishi va katoliklar boʻlajak parlamentdan chiqarilishi haqida eʼlon qildi. Ammo bu allaqachon kech edi. Qirol ingliz yepiskoplarini bosqinga qarshi norozilik bildirishnomasini imzolashga undadi, ammo uning gʻazabi tufayli ular buni qatʼiyan rad etishdi. Shu bilan birga, qirol mudofaani tashkil qilish uchun shoshilinch ravishda bir qator choralar koʻrdi: u qoʻshimcha askarlar va dengizchilarni yollash toʻgʻrisida eʼlon qildi, Irlandiya va Shotlandiyadan piyoda batalonlari va otliq polklarini Angliyaga oʻtkazdi va oʻttiz uchta yirik kemalar va oʻn olti xavfsizlik devori dengiz flotiga yigʻildi. Ittifoqchi fransuz floti oʻsha paytda Oʻrta yer dengizida band edi.

Orenj Uilyam III

Jeyms II Angliyaning shimolida yoki sharqida qoʻnishni kutgan edi, u yerda „papachilar“ ning nafratlari ayniqsa kuchli edi, Uilyam Angliyaning janubi-gʻarbiy qismini (Torbay yaqinida) afzal koʻrdi. Qoʻshin 1688-yil 5 (15) — noyabrda sohilga kelib tushdi. Vilgelm armiyasi 40 ming piyoda askardan (shu jumladan dengizchilar) va 5 ming otliqdan iborat edi. Ularning deyarli barchasi protestantlar edi, shu jumladan ingliz Whig emigrés va Prussiya ittifoqchilari ham. Armiya standartida: „Men protestantizmni va Angliya erkinligini qoʻllab-quvvatlayman“ degan soʻzlar bilan yozilgan shiorlar bor edi. Butun mamlakat boʻylab qirolga qarshi qurolli qoʻzgʻolonlar boshlandi - burjuaziya, protestant ruhoniylari, taniqli parlamentariylar va hatto qirollik vazirlari toʻntarishni faol qoʻllab-quvvatladilar. Qirolning kenja qizi Anna oʻzining ishonchli odami Jon Cherchillning rafiqasi Sara maslahati bilan Uilyam lageriga joʻnab ketdi.

Ommaviy qochqinlik tufayli zaiflashgan Jeyms II armiyasi Solsberida toʻplangan edi, ammo biron bir jiddiy jang boʻlmadi, koʻpchilik harbiy rahbarlar darhol Uilyam tomoniga oʻtdilar, shu jumladan general-leytenant Jon Cherchill. Uilyam va Jeyms (asosan irlandlar, Patrik Sarsfild qoʻmondonlik qilgan) oʻrtasidagi yagona toʻqnashuv 1688-yil 8-dekabrda Reading shahri yaqinida boʻlib oʻtdi. Uilyamning tarafdorlari gʻalaba qozonishdi va yakobitlarni 20 dan 50 gacha askar va bir ofitser yoʻqotish bilan chekinishga majbur qilishdi.

Qirol Jeyms II Angliyani tark etadi. Rassom Endryu Kerrik Gou

Armiyadan katta umidini yoʻqotib, Jeyms II Londonga qaytib keldi va u yerda deyarli kimsasiz hovli topishga muvaffaq boʻldi. U xotini va oʻgʻlini Fransiyaga yubordi, isyonchilar uchun umumiy amnistiya eʼlon qildi va Orenj bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi. 11-dekabr kuni hamma tomonidan tashlab ketilgan va oʻz hayotidan jiddiy qoʻrqib ketgan qirol qochishga harakat qildi, ammo qoʻlga olindi va Uilyamga sodiqlik qasamyod qilgan Londonga qaytib keldi. Dekabr oyining oxirida Uilyam Jeymsga Fransiyaga qochishga yordam berdi, u yerdan Irlandiyani qaytarib olishga harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi.

Keyingi voqealar

Vilgelm, Meri taxtni egallashi va Uilyam faqat turmush oʻrtogʻi boʻlib qolishi haqidagi „Tory“ taklifini rad etdi. 1689-yil yanvarda parlament Uilyam va uning rafiqasi Angliya va Shotlandiyaning teng huquqli monarxlari deb eʼlon qildi. 1689-yil 9-sentyabrda (Gregorian) Vilyam III Fransiyaga qarshi Augsburg ligasiga qoʻshildi. 5 yildan keyin Meri vafot etdi va kelajakda Vilgelm mamlakatni oʻzi boshqardi.

Vilyam III davrida chuqur islohotlar amalga oshirilib, mamlakatning siyosiy va iqtisodiy tizimiga asos solindi. Bu yillarda Angliyaning tez yuksalishi va qudratli jahon davlatiga aylanishi boshlanadi. Shu bilan birga, anʼanaga asos solina boshlandi, unga koʻra monarxning hokimiyati asosiy „Huquqlar toʻgʻrisida“ gi qonun bilan belgilangan bir qator qonuniy qoidalar bilan cheklanadi. Shunday qilib, mamlakatda mutlaq monarxiyadan konstitutsiyaviy monarxiyaga yakuniy oʻzgarishlar yuz berdi, bu hozirgi kungacha mavjud. Protestant ozchiliklarga nisbatan kamsitish (Diniy bagʻrikenglik toʻgʻrisidagi qonun) kamaydi, ammo katoliklarga nisbatan kamsitish saqlanib qoldi va keyin kuchaydi - ular, xususan, taxtni egallaolmay, ovoz berish huquqidan mahrum boʻlishdi.

Maʼnosi

Daron Ajemoglu va Jeyms Robinsonning " Nega baʼzi mamlakatlar boy va boshqalari kambagʻal " asarida taʼkidlaganidek, shonli inqilob parlament va Styuart monarxlari atrofidagi keng jamoatchilik koalitsiyasining qariyb asrlik kurashiga yakun yasadi va shu tariqa pluralistik siyosiy institutlar shakllangan birinchi davlatning boshlanishini belgiladi. Jamiyatning keng qatlamlarining (nafaqat elitaning) mulkiy huquqlarini himoya qilish, bunda barcha fuqarolar foyda olish maqsadida iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi mumkin edi. Aynan jamiyatning turli qatlamlaridan iborat keng koalitsiya gʻalaba qozondi, shuning uchun uning tor guruhlaridan biri tomonidan hokimiyatni tortib olish ancha qiyinlashdi va bu oʻzboshimchalikdan potentsial foyda kamroq boʻldi, chunki monopoliyalar buning uchun manba boʻlib xizmat qilgan. elita uchun daromadlar bekor qilindi. Natijada, shonli inqilob XVIII va XIX asrlarda sanoat inqilobi va Britaniya yetakchiligining sababchisi boʻldi .

Adabiyotlar:

• Аджемоглу Д., Робинсон Дж. А.. Почему одни страны богатые, а другие бедные. Происхождение власти, процветания и нищеты. М.: АСТ, 2016. ISBN 978-5-17-092736-4. 
• Акройд П.. Мятежный век: От Якова I до Славной революции, История Англии. М.: КоЛибри, 2021. ISBN 978-5-389-14823-9. 
• Всемирная история в 24 томах. Том 13. Мн.: Литература, 1996. 
• Ивонина Л. И. Вильгельм III Оранский // Вопросы истории. 1998. № 3. С. 154—159.
• Пинкус, Стивен 1688 год. Первая современная революция = 1688: The First Modern Revolution. — Москва: ACT, 2017. — 928 с. — ISBN 978-5-17-093349-5
• Сидоренко Л. В. Исторические последствия Славной революции: к вопросу о революционности событий 1688—1689 гг. // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 2. История. 2013. Вып. 3. С. 82-91.
• «Славная революция» // Сен-Жерменский мир 1679 — Социальное обеспечение [Электронный ресурс]. — 2015. — С. 387. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—2017, т. 30). — ISBN 978-5-85270-367-5.
• Томсинов В. А. «Славная революция» 1688—1689 годов в Англии и Билль о правах. М.: Зерцало-М, 2010.
• Черчилль У.. Британия в Новое время (XVI-XVII вв.), Популярная историческая библиотека. Смоленск: Русич,, 2006. ISBN 5-8138-0601-6. 
• The Revolution of 1688—1689: Changing perspectives / Ed. L. G. Schwoerer. Camb.; N. Y., 2003.

• „History of the Monarchy >United Kingdom Monarchs (1603–present) >The Stuarts >Mary II, William III and The Act of Settlement > William III (r. 1689–1702) and Mary II (r. 1689–1694)“. official web site of the British Monarchy (2008–2009).
• Wilkes Jr., Donald E. „The Glorious Revolution of 1688“. 9-mart 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-noyabr 2022-yil.
• BBC staff. „Charles II (1630—1685)“. BBC. Qaraldi: 15-avgust 2010-yil.