Siyosiy jarayon

Siyosiy jarayon – jamiyat siyosiy tizimining faoliyat yuritish usuli, siyosat subyektlarining umumiy faoliyati, siyosiy tizimning faoliyat yuritishi va rivojlanishini ta’minlaydi.

Siyosiy jarayonning mohiyati va mazmuni

Siyosiy jarayonning mohiyati va mazmuni koʻrib chiqilayotgan siyosiy tizim va siyosiy rejimning xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. Demak, demokratik tuzum fuqarolarning davlatni boshqarishda keng huquqlarga ega boʻlgan, davlatning oʻzida inson va fuqaroning huquq va erkinliklari hurmat qilinadigan hamda taʼminlanadigan siyosiy jarayon turiga mos keladi. Aksincha, totalitar turdagi siyosiy tizimda siyosiy jarayon fuqarolarning jamiyat siyosiy hayotida ishtirok etishi uchun har qanday real imkoniyatni butunlay istisno qiladi, chunki siyosiy va ijtimoiy tanlash erkinligi mavjud emas.

Uning tuzilishiga koʻra, „siyosiy jarayon sub'ektlar, siyosiy harakat tashuvchilari va ob'ekt - erishish kerak boʻlgan maqsaddan iborat“. Siyosiy jarayonga vositalar, usullar, resurslar va ijrochilar ham kiradi.

Siyosiy jarayon sub'ektlarining turlari:

• Ijtimoiy darajadagi sub'ektlar: sinflar, etnik guruhlar, guruhlar, shaxslar, elektorat, mafiya, harbiy-sanoat kompleksi, burjuaziya, ishchilar sinfi, milliy guruhlar va boshqalar.
• Institutsional darajadagi siyosat sub'ektlari: davlat, partiya, kasaba uyushmalari, universitetlar, maktablar, hukumat, prezident va boshqalar.
• Funksional tuzilmalar: armiya, cherkov, lobbi, ommaviy axborot vositalari, transmilliy korporatsiyalar, muxolifat, huquqni muhofaza qilish organlari va boshqalar[2].

Siyosiy faoliyat sub'ektlari bilan bir qatorda uning ishtirokchilari ham mavjud boʻlib, bular ijtimoiy guruhlar, shaxslar, turli tashkilotlar va boshqalar boʻlishi mumkin. Siyosiy faoliyat ishtirokchilari va sub’ektlari oʻrtasidagi farq shundan iboratki, birinchisi ma’lum siyosiy maqsad va manfaatlarga ega emas, balki ular hatto siyosiy faoliyatga aralashishni ham xohlamaydilar, lekin ma’lum holatlar tufayli ular siyosiy jarayonlarga “tortilib” qolishi mumkin.

Siyosiy jarayon ishtirokchilari va sub'ektlari oʻzlarining rol vazifalari va pozitsiyalarini amalga oshirish jarayonida oʻzlarining „ahamiyati, siyosiy tizim elementlarini qayta ishlab chiqarish, rivojlantirish, oʻzgartirish yoki yoʻq qilish qobiliyatini“ koʻrsatishlari kerak. Bu yerdan siyosiy jarayon tufayli “siyosiy tizimda yuz beradigan, uning bir holatdan ikkinchi holatga oʻtishini tavsiflovchi ham yuzaki, ham chuqur oʻzgarishlar koʻzga tashlanadi”

Tarkibiy jihatdan siyosiy jarayon bir necha bosqichlarga asoslanadi, ular bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, ichki jihatdan esa ular doimo bir-biri bilan bogʻliq boʻlib qoladi va siklik ravishda takrorlanadi.

Siyosiy jarayonning bosqichlari

Siyosiy jarayonning bosqichlari quyidagilarga boʻlinadi:

1. Konstitutsiya, siyosiy tizimni shakllantirish;
2. Ushbu tizimning tarkibiy qismlari va xususiyatlarini koʻpaytirish;
3. Siyosiy boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirish;
4. Siyosiy tizimning ishlashi va rivojlanish yoʻnalishini nazorat qilish.

Siyosiy jarayonni nazorat qilish

"Siyosiy tizimning rivojlanishi va mavjudligini nazorat qilish siyosiy tizim qismlari va siyosiy jarayon ishtirokchilarining xatti-harakatlaridagi ko'rsatmalar va faoliyat standartlaridan chetlanishlarning oldini olish va bartaraf etish orqali erishiladi".

“Siyosiy jarayonning natijasi mustaqil oʻzgaruvchilar (resurslarning mavjudligi, qulay yoki noqulay sharoitlar, yaʼni tashqi muhit, kutilmagan, tasodifiy omillarning aralashuvi, tanlangan vositalar, usullar, ijrochilar va boshqalar) va siyosiy jarayonga kiritilgan bogʻliq oʻzgaruvchilar yigʻindisiga bogʻliq deb hisoblanadi. Siyosiy jarayonni loyihalashda mustaqil oʻzgaruvchilarning koʻpchiligi, shuningdek, bogʻliq boʻlganlar ham hisobga olinishi mumkin va hisobga olinishi lozim, lekin aynan mana shu ikkinchi guruh omillari jarayonni buzishga qodirdir”.

Shu bilan birga, „ayrim mamlakatlar ichidagi siyosiy jarayonga tashqi omil, global siyosiy va global iqtisodiy aloqalar va turli kuchlar yohud, xalqaro xarakterdagi amalga oshirishning butun majmuasi sezilarli darajada taʼsir qiladi“.

Qoʻshimcha:

Konstitutsiyaviy jarayon

Partiya koalitsiyasi

Eslatmalar:

1. Сущность и структура политического процесса Архивная копия от 31 января 2017 на Wayback Machine // Тавадов Г. Т. Политология: Учебное пособие. — М.: ФАИР-ПРЕСС, 2000. — 416 с.
2. ↑ Jump up to:^{1 2} Субъекты и участники политического процесса (рус.). Архивировано 13 апреля 2019 года. Дата обращения 13 апреля 2019.