Siyovush

Siyovush (Avestoda: Siyovarshan, Siyovaxsh — „qora ot“; forscha: سیاوش, pahlaviycha: Syāvakhš, Siāvaš) — forsiy va turkiy xalqlar folklorida afsonaviy qahramon. Avvaliga maʼbud sifatida koʻrilgan, xalq ogʻzaki ijodiga asonaviy qahramon sifatida koʻchgan. „Shohnoma“ eposi qahramonlaridan biri. Kayoniylar sulolasidan. Markaziy Osiyo xalqlarining mifologik tasavvurlariga koʻra Quyoshga teng qilingan, umri soʻnayotgan va qayta tirilayotgan maʼbud ramzi. Beruniyga koʻra, Xorazmda hukm surgan Afrigʻiylar shajarasi Siyovushdan boshlangan. „Shohnoma“ga koʻra, Siyovush Kaykovusning oʻgʻli boʻlib, uni bahodir Rustam tarbiya qilgan. Turon hukmdori Afrosiyobning qiziga uylangan. Keyinchalik, Afrosiyob tomonidan qatl etilgan. Buxoro arkining Goʻriyon darvozasi yoniga dafn etilgani taxmin qilinadi.

Siyovush

Tahmasp „Shohnoma“sida chizilgan Siyovush
Mifologiya	Fors va Markaziy Osiyo mifologiyasi
Ism talqini	Qora ot
Boshqa tillardagi ism	forscha: سیاوش
Jins	erkak
Sulola	Kayoniylar
Otasi	Kaykovus
Onasi	Sudoba (oʻgay onasi)
Turmush oʻrtogʻi	Farangis
Bolalari	Kayxusrav
Bogʻliq personajlar	Rustam, Afrosiyob
Dafn joyi	Buxoro
Birinchi eslatma	Avesto
Boshqa madaniyatlarda	Markaziy Osiyoda umri soʻnayotgan va qayta tirilayotgan maʼbud ramzi

„Avesto“da

„Avesto“da oʻldirilgan Siyovush uchun uning oʻgʻli Kavi Husravah Fraŋrasyandan oʻch olishi haqida uchta yashtda aytib oʻtiladi. Shuningdek, u „Avesto“da xvarnoga ega sakkiz Kavidan yettinchisi ekani va uning fravashlari muqaddas ekani aytib oʻtilgan.

Pahlaviy tilidagi manbalarda

Siyovush (Siāvaš) Kaykovusning oʻgʻlidir.

„Shohnoma“da

Yoshlik yillari

Fors askarlari oʻzlarining sevimli mashgʻulotlari boʻlmish, ov vaqtida bir goʻzal, yosh qizni topib oladilar. Askarlar oʻrtasida qiz kimning joriyasi boʻlishi, u bilan kim koʻngilxushlik qilishi borasida bahs boshlanib ketib, oxir-oqibat, adolat istab qizni Kaykovusning oldiga olib keladilar va uni kimga berishni hal etishni soʻraydilar. Shoh qizni oʻziga joriya qilib qoldiradi. Ularning nikohidan Siyovush dunyoga keladi. Siyovushning onasi zodagon oiladan boʻlmagani sababli shoh oʻgʻlini tarbiyalash uchun Rustamga topshiradi. Siyovush Rustamdan ot chopish, kamondan oʻq uzish, ov qilish, adolatparvarlik va jang sanʼatini oʻrganadi. Bir necha yil oʻqib-oʻrgangach Siyovush otasidan saroyga qaytib, oʻrgangan hunarlarini namoyish etishga ruxsat soʻraydi.

Avvaliga uni saroyda yaxshi kutib oladilar. Ayollar uning chiroyiga mahliyo boʻlsalar, erkaklar u koʻrsatgan hunarlardan lol qoladilar. Shoh uni parfiyaliklarning qadimiy poytaxti Ktesifonga (hozirgi Bagʻdodga yaqin joy) hokim etib tayinlaydi.

Siyovushning olov ichidan oʻtishi. 1651-yil rassom Rizoiy tomonidan chizilgan

Shohning xotini, Siyovushning oʻgay onasi Sudoba Siyovushga shahvoniy mayl bildiradi va shahzoda uning huzuriga kirishi uchun turli-tuman makkorliklarni amalga oshiradi. U koʻpchilikning oldida Siyovushni maqtaydi va oʻz singillari bilan yaqindan tanishishga daʼvat etadi. Siyovush bu taklifning tagida qandaydir qingʻirlik yotganini sezib turardi. Sudobaning qarindoshlari zodagonlar boʻlgani uchun (u shoh Hamavaranning qizi edi) shoh ham Siyovushni onasiga quloq solishga chaqiradi. Malika Sudoba oʻz xonasida katta ziyofat bilan Siyovushni kutib oladi. U qimmatbaho atirlar sepilgan xonada, taxtda oʻtiradi. Xonimlar uning atrofida raqsga tushib, qoʻshiq aytadilar. Siyovush shu qizlardan biriga uylanishini istagan otasi unga tezda atrofdagi qizlardan birini xotinlikka tanlashini taklif qiladi. Otasi toʻy bahona siyosiy ittifoqni rejalayotganini bilgan Siyovush bu taklifni rad etadi. Malika oʻz hissiyotlarini ortiq yashirishni istamaydi, u Siyovushga shohni oʻldirishni va mamlakatni birgalikda boshqarishni taklif qiladi lekin Siyovush malika bilan birgalikda qilinadigan har qanday hamkorlikdan boʻyin tovlaydi. Malika Sudoba Siyovush bu rejani otasiga aytishidan qoʻrqib qoladi.

Keyinroq malika jodugar ayolga ikkita bevaqt oldirilgan chaqaloq topishni va ularni bir laganga solishni buyuradi. Shundan soʻng, kiyim-kechagini yirtib, yigʻlab, baqirib shohning huzuriga kiradi. Shoh oʻz xotinining bu holatidan hayratda edi. Malika Siyovush uni homilador holida zoʻrlaganini aytib, dalil sifatida lagandagi ikkita oʻlik chaqaloqni koʻrsatadi.

Shoh yangilikdan juda xafa boʻladi. Soʻng Siyovushning gaplarini tinglaydi va uning kiyimini hidlab koʻrib, hech qanday shahvat isini tuymaydi. Malikaning kiyimini hidlab koʻrgach, kiyimlarga eng xushboʻy atirlar sepilganini payqaydi: bu shahvoniy maylning belgisi edi.

Shunday boʻlsa ham shoh Siyovushni zindonband qilib, yuzlab hayvonlar yordamida oʻtin yigʻib kelishni buyuradi. Saroy oldida qoyaday baland oʻtin yigʻib, olov yoqishadi. Siyovush shu olov ichidan oʻtishi kerak edi. Agar u begunoh boʻlsa, olov ichidan beshikast oʻtadi, agar gunohkor boʻlsa, oʻtda yonib kul boʻladi. Siyovush oʻt orasiga kirganida yigʻilganlar nafaslarini ichlariga yutib, natijani kutishardi. Lekin tez orada oq jangchi va uning qora rangli harbiy tulpori oʻt orasidan hech bir jarohatsiz chiqadilar.

Shoh Kaykovus oʻzini va mamlakatni sharmanda qilgan malikani tezda qatl qilishni buyuradi. Dono Siyovush esa otasidan malikani kechirishni iltimos qiladi. Otasi malikani sevishini va uni oʻldirganiga tezda pushaymon boʻlishini bilardi. Qarorida qatʼiy boʻlmagan shoh xotinining oʻlimini uyushtirgani uchun hatto Siyovushni ham ayblashi mumkin edi. Shohga malikaning oilasi va shoh Hamavaran bilan tuzilgan sulhning muhimligini eslatishadi. U bunga koʻnadi va xotinini kechiradi, saroyda vaqtincha tinchlik hukm suradi.

Siyovush va Afrosiyob

Jayhun daryosi boʻyida Siyovush va Afrosiyobning yuzma-yuz kelishi. XV asr miniatyurasi

Siyovush dostonining ikkinchi qismi uning oʻz vatanidan quvilishi, oʻz otasi Kaykovus unga adolatsiz munosabatda boʻlishi va oxir oqibat qatl qilinishi haqida hikoya qiladi.

Turon shohi Afrosiyob yana bir marta eronliklarga qarshi urush boshlaydi. Afrosiyobning adabini berib qoʻyishni istagan Kaykovus uni Balx shahrida qoʻlga olishni rejalashtiradi va shaxsan oʻzi Rustamni jangda qatnashishga koʻndiradi. Siyovush oʻz xohishi bilan urushga qoʻshiladi va Balxga yuboriladi, u yerda urush boshlanadi.

Turon tomondan bulgʻor shohi Garsivaz oʻz qoʻshinini Barman boshchiligidagi tatar qoʻshini bilan birlashtiradi. Urush turonliklar magʻlubiyati bilan yakunlanadi, eronliklarning gʻalabasida Siyovushning hissasi katta edi.

Qoʻshinining magʻlub boʻlgani Afrosiyobning tushida ayon boʻladi, Balxdan kelgan magʻlubiyat xabarini olgach, Balxga otlar, qurol-yarogʻlar bilan sulh xabarini ham yuboradi.

Tinchlik sulhini tuzishda Afrosiyobning nomidan Gargivaz qatnashadi. Siyovush yuz kishini asir olish, Erondan bosib olingan yerlarni qaytarib berish evaziga tinchlik sulhi tuzishga rozi boʻladi. Shunday qilib, Samarqand, Buxoro, Haj va Panjob eronliklarga qaytariladi, asirlar esa Siyovushga topshiriladi.

Eron shohi Siyovushning bu ishidan jahl otiga minadi, chunki u jangda Afrosiyob qatnashadi va oʻldiriladi, deb oʻylagan edi. Jahl ustida u Siyovushga xat yoʻllaydi, xatda u Siyovushga qoʻmondonlikka Tuosni qoʻyib, oʻzi saroyga qaytishi kerakligini tayinlaydi. Shuningdek, u asirlarni qatl etishga ham buyuradi. Bu xat Rustam Siyovushga oʻrgatgan barcha ilmlarga zid edi. Tinchlik sulhini buzib urush eʼlon qilish, asirlarni oʻldirish uning koʻnglini ozdiradi. Siyovush otasi aytayotgan ishlarni qilolmasligini bilardi va boshqa iloji qolmaganidan Turonga qochib ketadi.

Turondagi hayoti

Siyovushning qatl etilishi. 1550-yil chizilgan.

Qochoqlikda boʻlsa ham, Siyovush Turonzaminda hayotini yangidan izga tushirishga urinadi. Turon shohi Afrosiyob uni iliq kutib oladi. Oxir-oqibat, Siyovush Afrosiyobning qizi Farangisga uylanadi va hayotini Turonzamin bilan bogʻlaydi. Nikohdan mamnun bo‘lgan Afrosiyob kelin va kuyovga Xotan viloyatini (hozirgi Shinjon, Xitoy) hadya qiladi. Siyovush Siavashgird yoki „Siyovush shahri“ deb nomlangan yangi shahar va Gong („Buyuk“) qal’asini yaratishni orzu qilardi. Biroq, Siyovushning to‘satdan Turon saroyida yaxshi kutib olinishi ba’zi vazirlar va harbiy amaldorlarga yoqmaydi, ular shohning qizi ajnabiy, buning ustiga ashaddiy dushman bo‘lgan Eron shahzodasiga uzatilganidan gʻazablanishadi. Siyovushga qarshilar orasida Garsivaz birinchi bo‘lib Afrosiyobga xabarlar yuborib, kuyoviga qarshi qayraydi va Siyovushni Erondagi otasi Shoh Kaykovusga xat yuborganlikda ayblab, xoin deb ataydi. U, shuningdek, Siyovushning oldiga kelib, Afrosiyob unga qarshi fitna uyushtirayotganiga hamda tez orada unga berilgan yerlarni qaytarib olish uchun Xotanga bostirib kirishiga ishontiradi.

Fritillaria imperialis, Eron folklorida bu oʻsimlikning gulbarglari begunoh qatl qilingan Siyovush uchun bosh egib yigʻlayotgani aytiladi. „Xune Asyavushyan“ guli shu boʻlishi mumkin, deb taxmin qilinadi.

Ko‘p o‘tmay, Afrosiyob kuyovi Siyovushga qarshi urush ochadi va uning kam sonli qo‘shinini mag‘lub etadi. Biroq, Siyovush rafiqasi Farangisni Piranga qoʻshib qochirib yuboradi, u Farangisning Eronga yetib borishini ta’minlaydi, u yerda Siyovush va Farangisning o‘g‘li Kayxusrav dono shoh bo‘lib o‘sadi va oxir-oqibat otasi uchun qasos oladi.

Siyovush Afrosiyobning oldiga olib boriladi. Afrosiyob kuyovining boshini tanidan judo qilish buyrugʻini beradi. Qatl zudlik bilan amalga oshiriladi. Siyovushning qoni toʻkilgan yerdan bir gul o‘sib chiqadi. Bu gul xalq orasida „Xune Asyavushan“ („Siovushning qoni“) deb ataladi.

Oʻrganilishi

Xorazmda I—VII asrlarda zarb etilgan tangalardagi chavandoz surati ayrim tadqiqotchilar (S. P. Tolstov va boshqalar) tomonidan Siyovushning tasviri deb qabul qilingan. „Shohnoma“ga koʻra, Siyovush Kaykovusning oʻgʻli boʻlib, uni bahodir Rustam tarbiya qilgan. Oʻgay onasi Sudoba Siyovushga shahvoniy mehr qoʻygan, biroq undan rad javobini olgach, Siyovushni oʻzining nomusiga tajovuz qilganlikda ayblagan. Biroq Siyovush gulxan sinovidan oʻtib oʻzini pok, aybsizligini isbot qilgan. Shundan soʻng Siyovush Turon hukmdori Frangrasan (Afrosiyob) xuzuriga borgan. Afrosiyob dastlab uni yaxshi qabul qilib, qizi Farangisni bergan, soʻngra makkorlik bilan uni oʻldirgan. Siyovushning qasoskori sifatida oʻgʻli Kayxusrav Turonga otlangan. Siyovush Markaziy Osiyo xalqlari orasida katta shuhrat qozongan. U haqida qissalar, qoʻshiqlar (Buxoroda Siyovushga bagʻishlangan turkum qoʻshiqlar Kini Siyovush — Siyovush uchun qasos yoxud Mugʻlar yigʻisi deb atalgan), xalq afsonalari toʻqilgan. Nishopuriyning yozishicha, oʻldirilgan Siyovush jasadi Buxoroning sharqiy darvozasi (Goʻriyon darvozasi — Buxoro arkining hozirda saqlanib qolmagan darvozasi) oldiga koʻmilgan. Har yili Yangi yil kuni quyosh chiqquniga qadar har bir erkak Siyovushga atab xoʻroz soʻyishi lozim boʻlgan. Ajdarho daraxtining mumi „Siyovush qoni“ deb ataladi.

Adabiyotlar

• Авесто. Яшт китоби (Худо Ахура Мазда ва у яратган маъбудалар шаънига айтилган алқовлар). Тошкент: „Шарқ“ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2001 — 128-bet.