Vikipediya

Stroop effekti

psixologik chalkashlikning reaksiya vaqtiga ta'siri

Psixologiyada Stroop (talaffuzi: Strup) effekti deb mos va mos kelmaydigan stimullar oʻrtasidagi reaksiya va anglash vaqtining kechikish holatiga aytiladi.

Koʻrsatilgan soʻzning rangini nomlash soʻz rangga mos kelsa (yuqorida) osonroq va tezroq vazifadir. Pastdagi holat esa chalgʻituvchi yoʻl hisoblanib, Stroop effekti deb ataladi.

Effekt klinik amaliyot va tergovda keng qoʻllanadigan psixologik testni (Stroop testi) yaratish uchun ishlatilgan.

Ushbu effektni namoyon etadigan asosiy holat rang nomi (masalan, „koʻk“, „yashil“ yoki „qizil“) va u boʻyalgan rang (yaʼni, „qizil“ soʻzi qizil siyoh oʻrniga koʻk siyohda) oʻrtasida nomuvofiqlik mavjud boʻlganda yuzaga keladi. Soʻzning rangini nomlash soʻralganda, oʻylash uchun koʻproq vaqt talab etiladi va aksincha, siyoh rangi rang nomiga mos kelmasa, xatolar olib kelishga koʻproq moyil boʻladi.

Effekt nomi 1935-yilda John Ridley Stroop tomonidan ilk marotaba qoʻllangani uchun, uning sharafiga nomlangan[1]. Effekt toʻgʻrisida J. Stroopdan oldin, 1929-yilda germaniyalik olimlar ham eslab oʻtishgan[2]. Stroopning asl maqolasi eksperimental psixologiya tarixidagi eng koʻp iqtibos keltiriladigan maqolalardan biri boʻlib, adabiyotda Stroop bilan bogʻliq 700 dan ortiq maqolalar chop etilishiga sababchi boʻldi.

Dastlabki tajriba

tahrir
 
Stroopning original maqolasida har bir faoliyati uchun ishlatiladigan uchta stimul va ranglarga misollar[1]:
  1. qora rangdagi so'zlar
  2. nomuvofiq ranglarda so'zlar
  3. rangli kvadratlar
 
Stroop effekti asl tavsifining 2-tajribasidan (1-rasm; 1935-yil). 1 – nuqtalarning rangini nomlash uchun ketadigan vaqt, 2-yozma soʻz bilan ziddiyat yuzaga kelganda rangni aytish uchun ketadigan vaqt[1].

Effekt John Ridley Stroop sharafiga nomlangan boʻlib, 1935-yilda ushbu terminni tavsiflagan holda Experimental Psychology jurnalida uch xil turdagi eksperimentni oʻz ichiga olgan „Davomli ogʻzaki reaksiyalardagi bogʻliklikni oʻrganish“ nomli ingliz tilidagi maqolasini nashr etgan[1]. Biroq, effekt birinchi marta 1929-yilda germaniyalik olim Erich Rudolf Jaensch tomonidan nashr etilgan maqolada eslab oʻtilgan.[2] Terminning kelib chiqishi XIX asrda yashab oʻtgan James McKeen Cattell va Wilhelm Maximilian Wundtning asarlariga borib taqaladi.

Oʻz tajribalarida Stroop bir xil testning bir nechta variantini qoʻllagan. Ular uchun uch xil turdagi stimullar yaratgan: Ranglarning nomlari qora siyohda; Nomuvofiq ranglardagi nomlar; va rangli kvadratlar[1].

Birinchi tajribada oddiy soʻzlar oʻz rangi bilan hamda rangi oʻziga zid boʻlgan soʻzlar ishlatilgan. Tajriba ishtirokchilaridan soʻzlardagi siyoh rangini emas balki shu siyohda yozilgan soʻzni oʻqib berishlari soʻralgan (masalan, shrift rangi qanday boʻlishidan qatʼi nazar, ular „binafsharang“ni oʻqishlari kerak boʻlgan). 2-tajribada esa bir-biriga zid boʻlgan soʻzlar va ranglardan foydalanilgan. Ishtirokchilar ikkinchi turdagi stimulga ega yozma soʻzdan mustaqil ravishda harflarning siyoh rangini aytishlari, shuningdek, soʻzlarni nomlashlari kerak boʻlgan. Agar „binafsha“ soʻzi qizil shriftda yozilgan boʻlsa, ular „binafsha“ emas, balki „qizil“ deyishlari kerak edi. Kvadratchalar koʻrsatilganda, ishtirokchi rangning nomini aytishi kerak boʻlgan. Stroop uchinchi tajribada ishtirokchilarini oʻrganish effektlari ustida tadqiqot oʻtkazib, birinchi va ikkinchi tajribalarda qoʻllangan vazifalar va stimullarda amaliyotning turli bosqichlarida sinab koʻradi[1].

Psixologik baholash uchun testdan foydalanyotgan tadqiqotchilardan farqli oʻlaroq[3], Stroop yanada murakkab lotin baholash birliklaridan koʻra faqat uchta asosiy balldan foydalangan. Stroopning taʼkidlashicha, ishtirokchilar ikkinchi topshiriqda ranglarni oʻqish uchun 2-tajribadagi kvadratlarning ranglarini nomlashdan koʻra koʻproq vaqt sarflashgan. Bu kechikish birinchi tajribada namoyon boʻlmagan. Bunday mujmallik oʻqishni avtomatlashtirish bilan izohlanadi. Bunda ong avtomatik ravishda soʻzning semantik maʼnosini aniqlaydi (kishi „qizil“ soʻzini oʻqiydi va „qizil“ rang haqida oʻylaydi), yoki aksincha soʻzni (qizildan boshqa rangli) koʻrganida avtomatlashtirilmagan jarayonga guvoh boʻlamiz, soʻngra ozroq oʻylab turishi hamda javobni aniq aytishi kerak[1].

O'rganish natijalari

tahrir

Stroop misollaridagi stimullarni uch guruhga boʻladi: neytral, muvofiq va nomuvofiq. Neytral stimullar faqat matn (Stroop tajribasining 1-stimuliga oʻxshash) yoki rang (Stroop tajribasining 3-stimuliga oʻxshash) koʻrsatiladigan stimullar hisoblanadi[4]. Muvofiq stimullar siyoh rangi va soʻz bir xil rangga ishora qiladigan stimullar deyiladi (masalan, pushti rangda yozilgan „pushti“ soʻzi). Muvofiq boʻlmagan stimullar esa siyoh rangi va soʻzi farq qiladigan stimullardir[4]. Stroop tajribalarida uch turdagi topilmalar tez-tez uchraydi[4]. Ilk topilma semantik interferensiya boʻlib, unda neytral stimullarning siyoh rangini nomlash (masalan, siyoh rangi va soʻz bir-biriga xalaqit bermasa) mos kelmaydigan sharoitlarga qaraganda tezroq boʻlishini bildiradi. Bu semantik interferensiya deb ataladi. Negaki, odatda siyoh rangi va soʻz oʻrtasidagi maʼno munosabati interferensiyaning asosida ekanligi qabul qilinadi[4]. Ikkinchi topilma, semantik fasilitatsiya, neytral qoʻzgʻatuvchilar mavjud boʻlganda (masalan, 3-holat; faqat rangli kvadrat koʻrsatilganda) koʻra, muvofiq stimullarning siyohini nomlash tezroq (masalan, siyoh rangi va soʻz mos kelganda) topilmasini tushuntiradi. Uchinchi topilma shundan iboratki, vazifa siyoh rangini nomlash oʻrniga soʻzni oʻqishdan iborat boʻlsa, semantik aralashuv ham, osonlashtirish ham yoʻqoladi. Bu baʼzan Stroop asinxroniyasi deb ataladi va soʻzlarni oʻqish bilan solishtirganda ranglarni nomlashda avtomatlashtirishning kamayishi bilan izohlanadi[4].

Nazariyalar

tahrir

Stroop effektini tushuntirish uchun bir nechta nazariyalar mavjud boʻlib, ular odatda „poyga modellari“ deb nomlanadi. Bu ham tegishli, ham tegishli boʻlmagan maʼlumotlar parallel ravishda qayta ishlanadi, lekin javob tanlashda yagona markaziy protsessorga kirish uchun „ishga tushadi“ degan asosiy tushunchaga asoslanadi[5].

Ishlatilishi

tahrir

Stroop effekti psixologiyada keng qoʻllanadi. Eng muhim ahamiyatlaridan biri Stroop effektiga asoslangan tasdiqlangan psixologik testlarni yaratish bo'lib, bu odamning diqqat qobiliyati va koʻnikmalarini, shuningdek ularni qayta ishlash tezligini oʻlchashni o'z ichiga oladi[6]. Bundan tashqari, boshqa neyropsikologik baholashlar bilan birgalikda insonning qayta ishlash qobiliyatlarini tekshirish uchun ham ishlatiladi [7] ham turli psixiatrik va nevrologik kasalliklarga tashxis qoʻyish va tavsiflashda yordam beradi.

Oʻzgarishlar

tahrir

Stroop testi boshqa sensorli usullar va oʻzgaruvchilarni oʻz ichiga olgan holda[8] ikki tillilikning[9] yoki hissiyotlarning aralashuvga taʼsirini oʻrganish uchun oʻzgartiriladi[10][11][12].

Buzilgan soʻzlar

tahrir

Masalan, „Stroop effekti“ soʻzining oʻzgartirilgan soʻzlari dastlabki Stroop effektiga oʻxshash bir xil topilmalarni keltirib chiqaradi. Stroop vazifasiga oʻxshab, bosma soʻzning rangi soʻzning siyoh rangidan farq qiladi; ammo, soʻzlar oʻqish qiyinroq boʻlgan tarzda chop etiladi (odatda egri shaklda)[13]. Bu yerda gʻoya shundan iboratki, soʻzlarni chop etish usuli ham miyaning reaksiyasini, ham ishlov berish vaqtini sekinlashtiradi va bu vazifani bajarishni qiyinlashtiradi.

Hissiy

tahrir

Hissiy Stroop effekti hissiyotlarga axborotni qayta ishlash yondashuvi sifatida xizmat qiladi. Emotsional Stroop tajribasida shaxsga „qaygʻu“, „zoʻravonlik“ va „ogʻriq“ kabi salbiy hissiy soʻzlar, „soat“, „eshik“ va „poyabzal“ kabi neytral soʻzlar bilan aralashtiriladi[13]. Xuddi asl Stroop topshirigʻida boʻlgani kabi, soʻzlar rangli boʻlib, shaxs rangni nomlashi kerak. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, tushkunlikka tushgan odamlar neytral soʻzning rangiga qaraganda salbiy soʻzning rangini sekinroq aytishadi[14]. Emotsional Stroop ham, klassik Stroop ham ahamiyatsiz yoki chalgʻituvchi maʼlumotlarni bostirish zaruratini oʻz ichiga olsa-da, ikkalasi oʻrtasida farqlar mavjud. Hissiy Stroop effekti shaxs va soʻz uchun hissiy aloqadorlik oʻrtasidagi ziddiyatni taʼkidlaydi; Holbuki, klassik Stroop effekti mos kelmaydigan rang va soʻz oʻrtasidagi ziddiyatni keltirib chiqadi[13]. Hissiy Stroop effekti psixologiyada yashirin bogʻlanish testi orqali irqiy tarafkashlik kabi noaniq qarashlarni sinash uchun ishlatilgan[15]. Garvard universitetida „Koʻzda tutilgan dastur“ ning diqqatga sazovor tadqiqoti boʻlib, u irq rasmlari bilan salbiy yoki ijobiy his-tuygʻularni bogʻlaydigan test oʻtkazdi va irqiy afzallikni aniqlash uchun reaksiya vaqtini oʻlchadi[16].

Fazoviy

tahrir

Fazoviy Stroop effekti qoʻzgʻatuvchining joylashuvi bilan stimuldagi joylashuv oʻrtasidagi nomuvofiqlikni namoyish etadi[17]. Fazoviy Stroop vazifasining bir turida yuqoriga yoki pastga qaragan strelka tasodifiy ravishda markaziy nuqtaning tepasida yoki ostida paydo boʻladi. Oʻqning joylashishini eʼtiborsiz qoldirib, uning yoʻnalishini farqlash soʻralganiga qaramay, odamlar odatda mos kelmaydigan stimullarga (yaʼni, yuqoriga qarab) nisbatan muvofiq stimullarga (yaʼni, fiksatsiya belgisi ostida joylashgan pastga qaratilgan oʻq) tezroq va aniqroq javob berishadi[17]. Shunga oʻxshash effekt, Simon effekti, fazoviy boʻlmagan stimullardan foydalanadi[5].

Raqamli

tahrir

Raqamli Stroop effekti raqamli qiymatlar va oʻlchamlar oʻrtasidagi yaqin munosabatni koʻrsatadi. Raqamlar qiymatlarni anglatadi, lekin ular ham fizik oʻlchamlarga ega. Raqam, raqamli qiymatidan qatʼi nazar, katta yoki kichik (masalan, 5 va 5) sifatida koʻrsatilishi mumkin. Mos kelmaydiga raqamlarni solishtirish (masalan, 3 5) namunadagi raqamlarni solishtirishga qaraganda sekinroq (masalan, 5 3) va reaksiya vaqtidagi farq raqamli Stroop effekti deb ataladi. Ahamiyatsiz raqamli qiymatlarning fizik taqqoslashlarga taʼsiri (ranglarga javob berishda ahamiyatsiz rangli soʻzlarning effektiga oʻxshash) va aksincha, raqamli qiymatlar avtomatik ravishda qayta ishlanishini koʻrsatadi (yaʼni, ular vazifa uchun ahamiyatsiz boʻlsa ham)[18].

Aksi

tahrir

Klassik Stroop effektining yana bir varianti teskari Stroop effektidr. Bu ishora vazifasini bajarish paytida sodir boʻladi. Teskari Stroop tajribasida odamlarga oʻrtada mos kelmaydigan rangli soʻz boʻlgan qora kvadratli sahifa koʻrsatiladi – masalan, yashil rangda yozilgan „qizil“ soʻzi – burchaklarida toʻrtta kichikroq rangli kvadratchalar mavjud[19]. Bir kvadrat yashil rangga, bitta kvadrat qizil rangga, qolgan ikkita kvadrat boshqa ranglarga ega boʻladi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, agar odamdan yozma rangning rangli kvadratiga ishora qilish soʻralsa (bu holda, qizil) ular javob berishda kechikishadi[19]. Shunday qilib, mos kelmaydigan rangli soʻzlar tegishli kvadratni koʻrsatishga sezilarli darajada xalaqit beradi. Biroq, baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, mazmun soʻzning rangiga mos keladigan boʻlsa yuqori natijalar, mos kelmaydigan rangli soʻzlardan esa past natijalar koʻrsatildi[7].

Ommaviy madaniyatda

tahrir

Brain Age: Train Your Brain in Minutes a Day! nomli Nintendo DS portativ video oʻyin tizimi uchun Ryūta Kawashima tomonidan ishlab chiqarilgan dasturiy taʼminot oʻyin shakliga avtomatlashtirilgan Stroop test modulini oʻz ichiga oladi[20].

MythBusters televizion dasturida esa xonada qarama-qarshi jinsdagi jozibali odam boʻlgani sababli erkaklar va ayollarning aqliy qobiliyati o'zgargan yoki mavjud emasligini aniqlash uchun Stroop effekti testidan foydalangan. „Afsona“ (yaʼni gipoteza) rad etilgan[21]. Nova obrazida Stroop effektidan Everest togʻiga chiqqan alpinistlarning balandlikka nisbatan aqliy moslashuvchanligi oʻzgarishlarini tasvirlash maqsadida ishlatilgan[22].

Sanoatda

tahrir

Britaniya avtomobil markasi MINI qarama-qarshi tomonga ishora qiluvchi strelkalar shaklida burilish signali belgisiga ega avtomobilni ishlab chiqargan[23].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Stroop, John Ridley (1935). "Studies of interference in serial verbal reactions". Journal of Experimental Psychology 18 (6): 643–662. doi:10.1037/h0054651. http://psychclassics.yorku.ca/Stroop/. Qaraldi: 2008-10-08. Stroop effekti]]
  2. ↑ 2,0 2,1 Jaensch, E.R. Grundformen menschlichen Seins. Berlin: Otto Elsner, 1929. 
  3. ↑ Golden, CJ. Stroop Color and Word Test: A Manual for Clinical and Experimental Uses. Chicago, Illinois: Skoelting, 1978 — 1–32-bet. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 "Stroop and picture-word interference are two sides of the same coin". Psychon Bull Rev 16 (6): 987–99. December 2009. doi:10.3758/PBR.16.6.987. PMID 19966248. https://archive.org/details/sim_psychonomic-bulletin-review_2009-12_16_6/page/987. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Johnson, A. Attention: theory and practice. Thousand Oaks, Calif: Sage Publications, 2004. 
  6. ↑ Lamers, M.J. (2010). "Selective Attention And Response Set In The Stroop Task". Memory & Cognition 38 (7): 893–904. doi:10.3758/mc.38.7.893. PMID 20921102. https://archive.org/details/sim_memory-cognition_2010-10_38_7/page/893. 
  7. ↑ 7,0 7,1 McMahon. „What Is the Stroop Effect?“. Qaraldi: 2013-yil 11-noyabr.
  8. ↑ "Examining a supramodal network for conflict processing: a systematic review and novel functional magnetic resonance imaging data for related visual and auditory stroop tasks". Journal of Cognitive Neuroscience 20 (6): 1063–78. June 2008. doi:10.1162/jocn.2008.20074. PMID 18211237. https://archive.org/details/sim_journal-of-cognitive-neuroscience_2008-06_20_6/page/1063. 
  9. ↑ "Stroop effect in Spanish-English bilinguals". Journal of the International Neuropsychological Society 8 (6): 819–27. September 2002. doi:10.1017/S1355617702860106. PMID 12240746. 
  10. ↑ "The emotional Stroop task and psychopathology". Psychol Bull 120 (1): 3–24. July 1996. doi:10.1037/0033-2909.120.1.3. PMID 8711015. https://archive.org/details/sim_psychological-bulletin_1996-07_120_1/page/3. 
  11. ↑ "Does the modified Stroop effect exist in PTSD? Evidence from dissertation abstracts and the peer reviewed literature". J Anxiety Disord 23 (5): 650–5. June 2009. doi:10.1016/j.janxdis.2009.02.002. PMID 19272751. PMC 2844871. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2844871. 
  12. ↑ "Generalizability of carry-over effects in the emotional Stroop task". Behav Res Ther 43 (6): 715–32. June 2005. doi:10.1016/j.brat.2004.06.003. PMID 15890165. https://archive.org/details/sim_behaviour-research-and-therapy_2005-06_43_6/page/715. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 „The Stroop Effect“. Brainstorm Psychology. Qaraldi: 2013-yil 11-noyabr.
  14. ↑ Frings, C (2010). "Decomposing the emotional Stroop effect". Quarterly Journal of Experimental Psychology 1 (1): 42–49. doi:10.1080/17470210903156594. PMID 19691003. 
  15. ↑ Greenwald, Anthony; Nosek, Brian; Xu, Kaiyuan (2014-03-18). "Psychology data from the Race Implicit Association Test on the Project Implicit Demo website" (en). Journal of Open Psychology Data 2 (1): e3. doi:10.5334/jopd.ac. ISSN 2050-9863. 
  16. ↑ „Project Implicit“. implicit.harvard.edu. Qaraldi: 2019-yil 1-avgust.
  17. ↑ 17,0 17,1 Wuhr, P (2007). "A Stroop Effect For Spatial Orientation". The Journal of General Psychology 134 (3): 285–294. doi:10.3200/genp.134.3.285-294. PMID 17824399. https://archive.org/details/sim_journal-of-general-psychology_2007-07_134_3/page/285. 
  18. ↑ Henik, A; Tzelgov, J (1982). "Is three greater than five: The relation between physical and semantic size in comparison tasks". Memory & Cognition 10 (4): 389–395. doi:10.3758/BF03202431. PMID 7132716. https://archive.org/details/sim_memory-cognition_1982-07_10_4/page/389. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Durgin, F (2000). "The Reverse Stroop Effect". Psychonomic Bulletin & Review 7 (1): 121–125. doi:10.3758/bf03210730. PMID 10780025. https://archive.org/details/sim_psychonomic-bulletin-review_2000-03_7_1/page/121. 
  20. ↑ „Get the Scoop on Stroop“. Qaraldi: 2009-yil 3-mart.
  21. ↑ List of MythBusters episodes#cite note-2014eps-36
  22. ↑ Gail Rosenbaum. „NOVA Online – Everest – Test Your Brain“. PBS (2000-yil noyabr). Qaraldi: 2008-yil 14-oktyabr.
  23. ↑ „Congratulations, Mini, You Made The Stupidest Turn Signals Ever“ (en-us). Jalopnik (2021-yil 23-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 26-sentyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Stroop_effekti&oldid=5231192" dan olindi