Sulaymon ibn Surod

Sulaymon ibn Surad al-Xuzoiy birinchi Islom fuqarolar urushi davrida Ali tarafida qatnashgan, garchi baʼzida uning qarorlarini maʼqullamasa ham. Muoviya vafotidan soʻng, u Alining oʻg'li Husaynni qoʻzgʻolonga undagan kufaliklarning eng koʻzga koʻringanlaridan biri edi. 680 yilgi Karbalo jangida Husayn oʻldirilgach Ibn Surad va Kufaning boshqa baʼzi Ali tarafdorlari uning oʻlimidan oʻch olish uchun qasam ichdilar. Aksariyat manbalarda u islom paygʻambari Muhammadning sahobasi ekanligi taʼkidlanadi, baʼzi manbalarda uning tobeinlardan boʻlganligi aytiladi. U Kufaning ilk shialaridan biri edi. Uning Tuya jangida ishtirok etganligi bahsli boʻlsa-da, u Siffin jangida Ali qoʻshinidagi piyoda askarlarining oʻng qoʻliga qoʻmondonlik qilgan. Ali Muoviya qoʻshinining sulh taklifiga javoban oʻz tarafdorlari bosimi ostida muzokaralarga rozi boʻlganida, Ibn Surad bu qarorga keskin qarshi chiqdi. 661-yil yanvarida Ali vafot etgach, uning katta oʻgʻli Hasan xalifa etib saylandi, biroq koʻp oʻtmay Muoviya foydasiga taxtdan voz kechdi. Ibn Surod Hasanning qarorini tanqid qildi. Arab tarixchisi Balozuriyning xabariga koʻra, Hasan taxtdan voz kechganidan ikki yil oʻtgach, Ibn Surad boshchiligidagi Ali ​​tarafdorlari Hasanga 40 000 qoʻshin bilan Muoviyaga qarshi urushni qayta boshlashga undadilar, ammo Hasan bu taklifni rad etdi.  670-yilda Hasan vafot etgach, Sulaymon Hasanning ukasi Husaynni Muoviyaga qarshi isyon koʻtarishga koʻndirishga urinib koʻrdi.

Tavvobin qoʻzgʻoloni

680-yil aprelida Muoviya vafotidan keyin uning oʻgʻli va nomzodi koʻrsatilgan oʻrinbosari Yazid xalifa boʻldi. Hasan allaqachon oʻlgan edi, Ibn Surad va Kufaning boshqa taniqli shialari Hasanning ukasi Husaynni Yazidga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarishga undadilar, ammo keyin unga yordam bera olmadilar. Husyan 680-yil 10-oktabrda Karbalo jangida Umaviylar qoʻshinlari tomonidan oʻzining oz sonli tarafdorlari bilan oʻldirilgan. Husaynning oʻlimi kufalik shialarda chuqur aybdorlik tuygʻusini uygʻotdi, ular Husaynning oʻlimida oʻzlarini aybdor deb bildilar. Ulardan besh nafar kattasi Ibn Suradning uyida yigʻilib, Umaviylar bilan gunohlariga kafforat qilish uchun jang qilishga qaror qilishdi. Ibn Surad harakatning qoʻmondoni deb eʼlon qilindi.  Kufa Umaviylar voliysi Ubaydulloh ibn Ziyodning qattiqqoʻl boshqaruvi ostida boʻlganligi sababli, tavvobinlar harakati bir muncha vaqt sir boʻlib qoldi.  Shunga qaramay, tez orada ularga yana yuz kishiga ergashdi. Yazid 683-yilning noyabrida vafot etdi va Umaviylar hokimiyati hamma joyda quladi. Kufaliklar Ubaydulloh ibn Ziyodni quvib chiqardi va Makkada joylashgan umaviylar dushmani Abdulloh ibn Zubayrni tan oldi. Abdulloh ibn Zubayr Abdulloh ibn Yazidni Kufaga hokim etib tayinladi. Ibn Yazidning tavvobinlarga xayrixoh munosabati ularga oshkora harakat qilish imkoniyatini berdi. Shu bilan birga, yana bir Ali tarafdori Muxtor at-Saqafiy ham Husaynning oʻlimi uchun qasos olishni va Husaynning oʻgay ukasi Muhammad ibn al-Hanafiya nomidan Ali avlodlari xalifaligini oʻrnatishni targʻib qilgan edi.. Bu ikkalasi oʻrtasidagi raqobatga olib keldi. Uning baʼzi izdoshlari Husaynning oʻldirilishida ishtirok etgan kufalik zodagonlarni jazolashga moyil edilar. Lekin Ibn Surod bu fikrni rad etdi. Ibn Surod qoʻl ostida 16 000 ga yaqin kufaliklar toʻplangan. Bundan tashqari, u Madoin va Basraning shialari tomonidan qoʻllab-quvvatlandi.

Ayn al-Varda janggi

Ibn Surod va uning tarafdorlari 684-yil 15-noyabrda Kufadan chiqib, shahar tashqarisida qarorgoh tuzdilar. Bu yerda bor-yoʻgʻi 4000 kishi boʻlgan, Madoin va Basradan hech kim yoʻq edi. Tavvobinlar uch kunlik kutishdan soʻng Karbalo tomon yoʻl olishdi. Garchi uning askarlari Basra va Madoinlik safdoshlarini kutishni istashsa-da, Ibn Surad kechiktirishni istamadi. Husaynning qabrida bir kun motam tutdilar. 1000 kishi qochib ketgan edi. Ibn Surod qoʻshining soni kamayib borishiga toʻsqinlik qilmay, bunday kishilarning oʻz saflarini tark etishlari yaxshi ekanini aytib, hamrohlarini yurishga buyurdi. Ular Furot boʻylab yoʻlga tushdilar. Shom chegarasidagi Ayn al-Vardada Ibn Ziyod boshchiligidagi Umaviylar qoʻshini bilan uchrashdi. Jang 685-yilning 4-yanvarida boshlandi. Birinchi kuni bir oz ustunlikka erishgan Tavvobin umaviylarning son jihatdan ustunligi tufayli yutqazishni boshladi. Jangning uchinchi, hal qiluvchi kunida Ibn Surod daydi oʻqdan halok boʻldi.