Tez aytish

Tez aytish – xalq ogʻzaki ijodining bir turi. Tez aytishda yanglishib ketish mumkin boʻlgan qofiyadosh soʻzlardan tuzilgan jumlalar qoʻllanadi. Unda muayyan tovushlar, ayniqsa, jarangli undoshlar takrorlanadi va soʻzlar ritm, urgʻular bilan tez aytiladi. Masalan, Besh mis barkash, besh mis barkashning ichida besh ming mis barkash. Tez aytishda har bir tovush oʻz oʻrnida toʻgʻri, ravon talaffuz etilishi shart. Tovushlar talaffuzida yanglishgan tomon (kishi) yengilgan hisoblanadi. Oʻtmishda katta yoshdagi odamlar ham oʻtirishlarda, toʻylarda tez aytishda musobaqalashib, madaniy hordiq olganlar. Keyinchalik, asosan, bolalar repertuariga aylangan. Tez aytishlar bolalarning fikrlash qobiliyatini, soʻz boyligini oshirishga va nutqining ravon boʻlishiga xizmat qiladi.

Turli tillarda nomlanishi

Lekin koʻpchilik turkiy tillarda tez aytishlar talaffuz qilinayotganda odamning yanglishib ketishi holatini koʻzda tutgan holda nomlangan, masalan qirgʻizchada jaңiltmach, qozoq va qoraqalpoq tillarida jaңiltpash, turk tilida yanıltmaç, turkmanchada yangiltmach, ozarbayjonchada yangiltmach va boshqa
Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodiyotida tez aytishlar qadim zamonlardan beri mavjud. Professor Hodi Zarif tuzgan „Oʻzbek folklori“ xrestomatiyasida tez aytishga 12 ta misol keltirilgan.
2005-yil fransuz tilshunosi professor Rémy Dor oʻzbek va qoraqalpoq tez aytishlaridan namunalarni fransuz tiliga tarjima qilib izohlar bilan nashr ettirdi.

Tez aytishga misollar

• Gʻani gʻildirakni gʻizillatib gʻiltiratdi
• Oq choynakka koʻk qopqoq, koʻk choynakka oq qopqoq
• Togʻdan tosh tushdi

Adabiyotlar

• Oʻzbek folklori: Pedagogik institutlar ucun xrestomatija, tuzuvchi H. Zarif, Toshkent: OʻzSSR oʻquv-pednashr, 1941, 1-kitob.
• Jahongirov Gʻ., „Tez aytish“, Oʻzbek tili va adabiyoti, № 3 (1972), 49-52.
• Sarah-Rose la rosophile = Gulsevar Gulsara: virelangues d’Ouzbékistan, choisis, présentés et traduits de l’ouzbek et du qaraqalpaq par Rémy Dor, Paris: L’Asiathèque – IFEAC, 2005, 153p.