Toʻsin

Toʻsin — bino va inshootlarning tomi, orayopmalari, poliga ishlatiladigan va tayanchlarga tayanadigan konstruktiv elementa. Joyiga qarab temirbeton, metall va yogʻoch T.lar ishlatiladi. Koʻndalang kesimi shakliga koʻra, toʻgʻri toʻrtburchak, tavr yoki qoʻshtavr, trapetsiya va doiraviy boʻlishi mumkin. Tayanchlarning soni va T. uchlarining biriktirilishi usuliga koʻra, T.lar bir qulochli (prolyotli), koʻp qulochli, konsolli, uchlari mahkamlangan, qirqma, yaxlit, osma va boshqa turlarga boʻlinadi. Vaznini yengillashtirish maqsadida ichi kovak T.lar ham ishlatiladi. Ilgari Oʻzbekistonda binolar uchun asosan yogʻoch toʻsinlar (bolorlar) ishlatilar edi. Xonalarning kattakichikligi solinadigan T.lar soniga qarab belgilanar edi (mas., besh, yetti, toʻqqiz, oʻn bir T.li va boshqalar). T. ustiga toqi (vassa)lar zich qilib yonmayon yotqizilardi. Toqi siyrak boʻlganda ustidan boʻyra tashlanardi. Koʻpincha, T. sifatida daraxtning shakli saqlangan xrlda ishlatilgan, keyinchalik toʻrtburchak qilib yoʻnilgan, oʻyib, boʻyab naqsh ishlangan. Yakka tartibda uyjoy qurilishida bu anʼana hamon saqlanib qolmoqda. Ammo zamonaviy yirik binolarda yogʻoch toʻsinlar oʻrnini yigʻma metall yoki temirbeton plitalar egalladi.

Binokorlikda yigʻma temirbeton T.lar keng tarqalgan. T. egilganda markaziy (neytral) oʻqdan pastki tolalari choʻzilishga, yuqori tolalari esa siqilishga ishlaydi. Beton choʻzilishga zaif, siqilishga yaxshi ishlaydigan material. Betonning choʻzilishga mustahkamligini oshirish maqsadida T.ning choʻzilish zonasiga poʻlat armatura joylanadi. T. yoki plitaning oʻrta qismida kuchlanish kam boʻlgani sababli, oʻrta qismlari kovakli, boʻshliqli qilib ishlanadi. Tom va orayopma uchun ishlatiladigan plitalarning aksariyati koʻp boʻshliqli boʻladi.