Tuvada buddizm

Tuvada buddizm — Tibet buddizmi XVIII-XIX asrlarda Tuva hududida rivojlangan.

Tsecheling Buddist ibodatxonasi

Tuva hududida buddizmning tarqalishi

Buddizmning birinchi toʻlqini IX asrda Uygʻur xoqonligi davrida paydo boʻlgan. XIII va XIV asrlarda, Tuva Moʻgʻullar imperiyasi tarkibiga kirganda, birinchi budda ibodatxonalari qurilgan. Buni respublikada arxeologlar tomonidan topilgan eng qadimgi budda ibodatxonalari tasdiqlaydi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Sin sulolasi qoʻshinlari tomonidan Jungar xonligi magʻlubiyatga uchraganidan keyin Tuva Mangus hukmronligi ostiga oʻtdi va Gelug maktabining vakillari boʻlgan moʻgʻullar bu yerda faol missionerlik faoliyatini boshladilar. Bu davrlarda Ningqma anʼanasi ham ildiz otadi. 1770-yillardan boshlab birinchi statsionar Buddist monastirlari — Xurees paydo boʻldi.

Buddizmning rivojlanishi

XIX asrning ikkinchi yarmida Tuvada koju monastirlari (xuree) boʻlgan. Iqtisodiy nuqtai nazardan, ular yuzlab akr yer, chorva mollari va savdo-sotiq bilan shugʻullanadigan yirik fermalar edi.

Tuva buddizmining rahbari sifatida u Chadan Khuree lideri Kambi Lama deb nomlangan. 1912-yilgacha Manchuriya hukmronligi ostida boʻlgan Tuvadagi Kambi Lamalar ham Moʻgʻuliston singari, Urga shahridagi Bogd-Gegenlaga boʻysungan. Tuva buddizmi Moʻgʻuliston bilan Buryat buddizmiga yaqinroq edi. Sanghining tuzilishi umumiy qabul qilingan qonunlarga asoslangan diniy jamiyat edi. Buddist tuvanlar moʻgʻul va Tibet monastirlariga tez-tez tashrif buyurar edi. Buddizm Tibetlarning anʼanaviy madaniyatiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. U oʻz davrini (uy-roʻzgʻor, toʻy, dafn marosimi), taqvim bayramlarida, xalq tabobatida iz qoldiradi. Bundan tashqari, bu shamanizmda zamonaviyistik innovatsiyalar uchun yoʻl ochib beradi. Tuvada buddizm mahalliy shamanistik anʼana bilan birga rivojlanib bormoqda. Baʼzi hollarda odamlar shamanlarga, boshqalarida esa Buddist lamalariga murojaat qilishgan. Tibet tibbiyoti bu yerda mashhurlik va eʼtirofga sazovor boʻldi.

1920-yillarning oxirlarida Tuvada 19 xuree va 3000 ga yaqin lama bor edi. 1940-yillarning boshlarida qisqa vaqt ichida barcha xureelar yopilib, yoʻq qilindi. Deyarli barcha lamalar qatagʻon qilindi va koʻpchilik Moʻgʻulistonga qochishga majbur boʻldi. 60-yillargacha bir nechta lamalar omon qoldi: Ivolginskiy Datsandan Lama Kenden-Syuryun, Kirbish ooi-Kullar shahridan Shimbay Xelin, Kirbiish-Saroylik Kula Orus Boshki va boshqalar. Ular diniy marosimlarni oʻtkazdilar va odamlarni qabul qildilar.

Hozirgi holat

Bugungi kunda Tuvaga buddaviylik yana qaytmoqda. Tuvadagi buddistlar jamoasi 1990-yildan beri jonlanib kelmoqda va eski oʻzlarining mavqeylarini tiklamoqdalar.

Havolalar

• khurul.ru (Wayback Machine saytida 2016-09-24 sanasida arxivlangan)
• www.tuva.asia
• savetibet.ru
• www.comprendrebouddhisme.com